हिंदी दिन

१४ सप्टेंबर १९४९ रोजी घटना समितीने भारतीय संघराज्याच्या राजभाषेत ऐतिहासिक निर्णय घेऊन हिंदी भाषेला राजभाषेचा सन्मान दिला. त्यामुळे दरवर्षी १४ सप्टेंबर हा दिवस 'हिंदी दिन' म्हणून साजरा केला जातो. राज्यघटनेच्या आठव्या अनुसूचीमध्ये सध्या बावीस भाषांना राष्ट्रभाषा म्हणून दर्जा देण्यात आला आहे. भारतीय राज्यघटनेच्या १७ व्या भागात परिच्छेद ३४३ पासून ३५१ पर्यंत जी कलमे नमूद आहेत, त्यानुसार हिंदी ही भारतीय संघराज्याची राजभाषा असून, तिची लिपी देवनागरी असल्याचा स्पष्ट उल्लेख आहे.

१९१८ मध्ये गांधीजींनी हिंदी साहित्य संमेलनात हिंदीला राजभाषा बनवण्याची मागणी केली होती. गांधीजींनी तिला जनमानसाची भाषाही म्हणले आहे. सन १९४९ मध्ये, स्वतंत्र भारताच्या अधिकृत भाषेच्या प्रश्नावर बराच विचारविनिमय केल्यानंतर, १४ सप्टेंबर १९४९ रोजी हा निर्णय घेण्यात आला, ज्याचे भारतीय राज्यघटनेच्या १७ व्या अध्यायातील कलम ३४३(१) मध्ये खालीलप्रमाणे वर्णन केले आहे. संघाची अधिकृत भाषा हिंदी आणि लिपी देवनागरी असेल. संघाच्या अधिकृत हेतूंसाठी वापरल्या जाणाऱ्या अंकांचे स्वरूप आंतरराष्ट्रीय स्वरूप असेल.

हा निर्णय 14 सप्टेंबर रोजी घेण्यात आला, हा दिवस हिंदी साहित्यिक व्योहर राजेंद्र सिंह यांचा 50 वा वाढदिवस होता, म्हणूनच हा दिवस हिंदी दिवसासाठी सर्वोत्तम मानला जात होता. मात्र, राष्ट्रभाषा म्हणून तिची निवड करून अमलात आणल्यावर अहिंदी भाषिक राज्यातील लोकांनी विरोध सुरू केला आणि इंग्रजीलाही राजभाषेचा दर्जा द्यावा लागला. त्यामुळे हिंदीवरही इंग्रजी भाषेचा प्रभाव पडू लागला.

हिंदी दिवसात अनेक कार्यक्रम होतात. या दिवशी विद्यार्थ्यांना हिंदीचा आदर करण्यास आणि दैनंदिन व्यवहारात हिंदीचा वापर करण्यास शिकवले जाते. ज्यामध्ये हिंदी निबंध लेखन, वादविवाद, हिंदी टायपिंग स्पर्धा इ. हिंदी दिनानिमित्त लोकांना हिंदीसाठी प्रेरित करण्यासाठी भाषा सन्मान सुरू करण्यात आला आहे. हिंदी भाषेचा लोकांमध्ये वापर आणि उन्नतीसाठी विशेष योगदान देणाऱ्या देशातील अशा व्यक्तिमत्त्वाला दरवर्षी हा सन्मान देण्यात येणार आहे. यासाठी एक लाख एक हजार रुपये मानधन म्हणून दिले जाते. हिंदी भाषेतील निबंध लेखन स्पर्धेच्या माध्यमातून अनेक ठिकाणी हिंदी भाषेच्या विकासासाठी आणि विस्तारासाठी अनेक सूचनाही प्राप्त होत आहेत. पण दुसऱ्या दिवशी सर्वजण हिंदी भाषा विसरतात. आणखी काही दिवस हिंदी भाषा लक्षात ठेवा, यासाठी राष्ट्रीय भाषा सप्ताहही आयोजित करण्यात आला आहे. त्यामुळे ते वर्षातून किमान आठवडाभर राहते.

भाषिकांच्या संख्येनुसार, इंग्रजी आणि चिनी भाषांनंतर हिंदी ही जगातील तिसरी मोठी भाषा आहे. पण नीट समजणाऱ्या, वाचणाऱ्या आणि लिहिणाऱ्यांमध्ये ही संख्या फार कमी आहे. तो कमी होत चालला आहे. यासोबतच इंग्रजी शब्दांचाही हिंदी भाषेवर मोठा प्रभाव पडला असून अनेक शब्द प्रचलित होऊन त्यांची जागा इंग्रजी शब्दांनी घेतली आहे. त्यामुळे भविष्यात ही भाषा नामशेष होण्याची शक्यताही वाढली आहे.

या कारणास्तव, ज्यांना हिंदीचे ज्ञान आहे किंवा हिंदी भाषा जाणते, अशा लोकांना त्यांच्या हिंदीबद्दलच्या कर्तव्याची जाणीव करून देण्यासाठी हा दिवस हिंदी दिवस म्हणून साजरा केला जातो, जेणेकरून ते सर्व त्यांचे कर्तव्य पार पाडू शकतील आणि हिंदी भाषेचे भविष्य घडवू शकतील. ते विलुप्त होण्यापासून वाचवा. मात्र जनता आणि सरकार दोघेही याबाबत उदासीन दिसतात. हिंदी तिच्याच घरात दासी म्हणून राहते. हिंदी ही अद्याप संयुक्त राष्ट्रांची भाषा बनलेली नाही. योगाला १७७ देशांचा पाठिंबा मिळाला असे म्हणणे उपरोधिक ठरेल, पण १२९ देशांमध्ये हिंदीसाठी काय जमवता येत नाही? त्याची अशी अवस्था झाली आहे की, हिंदी दिवसाच्या दिवशीही ट्विटरवर अनेकांना हिंदीत बोला असे शब्द वापरावे लागत आहेत. अमर उजालाने लोकांना किमान हिंदी दिवसाच्या दिवशी तरी हिंदीत ट्वीट करण्याची विनंती केली आहे.

वर्षातून एकदा लोकांना जाणीव करून देणे हा त्याचा मुख्य उद्देश आहे की जोपर्यंत ते हिंदीचा पूर्ण वापर करत नाहीत तोपर्यंत हिंदी भाषेचा विकास होऊ शकत नाही. या दिवशी सर्व सरकारी कार्यालयांमध्ये इंग्रजीऐवजी हिंदीचा वापर करण्याचा सल्ला दिला जातो. याशिवाय जो वर्षभर हिंदीत चांगली विकासकामे करतो आणि आपल्या कामात हिंदीचा चांगला वापर करतो, त्याला पुरस्काराने गौरविण्यात येते.

बरेच लोक त्यांच्या सामान्य बोलण्यात इंग्लिश भाषेतील शब्द किंवा इंग्रजी देखील वापरतात, ज्यामुळे हिंदीचे अस्तित्व हळूहळू धोक्यात येत आहे. दूरचित्रवाणीपासून शाळांपर्यंत आणि सोशल मीडियापासून खाजगी तांत्रिक संस्था आणि खाजगी कार्यालयांपर्यंत सर्वच गोष्टींवर इंग्रजीचे वर्चस्व कायम आहे. यावरून असे दिसते की त्यांची मातृभाषा हिंदी हळूहळू कमी व्हावी आणि नंतर दशकांनंतर नामशेष होऊ नये. आपल्या मातृभाषेला आपल्या जीवनात लहानसहान प्रयत्नांनी आवश्यक स्थान दिले नाही तर ती इतर भाषांच्या स्पर्धेत खूप मागे पडेल. वाराणसी येथे असलेली जगातील सर्वात मोठी हिंदी संस्थाही आज अतिशय जीर्ण अवस्थेत आहे. या कारणास्तव, या दिवशी सर्वांना विनंती आहे की त्यांनी फक्त त्यांच्या बोलल्या जाणाऱ्या भाषेत हिंदीचा वापर करावा. याशिवाय लोकांना त्यांचे विचार वगैरे हिंदीत लिहिण्यास सांगितले जाते. हिंदी भाषेत लिहिण्याची साधने फार कमी लोकांना माहिती असल्याने या दिवशी हिंदी भाषेतील लेखन, तपासणे आणि शब्दकोश याबद्दल माहिती दिली जाते. हिंदी भाषेच्या विकासासाठी काही लोकांनी काम केल्याने फारसा फायदा होणार नाही. त्यासाठी सर्वांना संघटित होऊन हिंदीच्या विकासाला एका नव्या वळणावर घेऊन जावे लागेल. हिंदी भाषेच्या विकासासाठी आणि ती नष्ट होण्यापासून वाचवण्यासाठी हे आवश्यक आहे.

१४ सप्टेंबरपासून एक आठवडा हिंदी सप्ताह साजरा केला जातो. या आठवड्यात विविध स्पर्धांचे आयोजन करण्यात आले आहे. हा कार्यक्रम शाळेत आणि कार्यालयात आयोजित केला जातो. केवळ हिंदी दिवसापुरते मर्यादित न राहता लोकांमध्ये हिंदी भाषेच्या विकासाची भावना वाढवणे हा त्याचा मूळ उद्देश आहे. या सात दिवसांत हिंदी भाषेचा विकास आणि निबंध वगैरे लिहून न केल्यास त्याचे फायदे-तोटे समजावून सांगितले जातात.

लोकांना हिंदीबद्दल प्रोत्साहन देण्यासाठी हिंदी दिवसानिमित्त पुरस्कार सोहळ्याचे आयोजनही केले जाते. ज्यामध्ये कामाच्या दरम्यान चांगली हिंदी वापरणाऱ्या व्यक्तीला हा पुरस्कार दिला जातो. हे पूर्वी राजकारण्यांच्या नावावर होते, जे नंतर राष्ट्रभाषा कीर्ती पुरस्कार आणि राष्ट्रभाषा गौरव पुरस्कार असे बदलले गेले. राष्ट्रभाषा गौरव पुरस्कार लोकांना दिला जातो तर राष्ट्रभाषा कीर्ती पुरस्कार कोणत्याही विभाग, समिती इत्यादींना दिला जातो.

तांत्रिक किंवा विज्ञान या विषयावर लेखन करणाऱ्या कोणत्याही भारतीय नागरिकाला हा पुरस्कार दिला जातो. दहा हजार ते दोन लाख रुपयांपर्यंतची 13 बक्षिसे आहेत. यामध्ये प्रथम पारितोषिक विजेत्यास 2 लाख रुपये, द्वितीय पारितोषिक विजेत्यास 1.5 लाख रुपये आणि तृतीय पारितोषिक विजेत्यास पंचाहत्तर हजार रुपयांचे बक्षीस देण्यात आले आहे. यासोबतच दहा जणांना प्रत्येकी दहा हजार रुपये प्रोत्साहनपर बक्षीस म्हणून दिले जाते. सर्व पुरस्कार विजेत्यांना स्मृतीचिन्ह देखील देण्यात आले. तंत्रज्ञान आणि विज्ञान क्षेत्रात हिंदी भाषा प्रगत करणे हा त्याचा मूळ उद्देश आहे.

या पुरस्कार योजनेंतर्गत एकूण 39 पुरस्कार दिले जातात. हा पुरस्कार कोणत्याही समिती, विभाग, मंडळ इत्यादींनी हिंदीत केलेल्या उत्कृष्ट कार्यासाठी दिला जातो. सरकारी कामात हिंदी भाषेचा वापर करणे हा त्याचा मूळ उद्देश आहे.

अनेक हिंदी लेखक आणि हिंदी भाषा जाणकार सांगतात की, हिंदी दिवस हा सरकारी कामासारखाच आहे, जो केवळ एक दिवस साजरा केला जातो. यामुळे हिंदी भाषेचा विकास होत नाही, उलट हिंदी भाषेचे नुकसान होते. हिंदी दिनाच्या सोहळ्यातही अनेकजण इंग्लिश भाषेत लिहून लोकांचे स्वागत करतात. सरकार हिंदी भाषेच्या विकासासाठी काम करत आहे हे दाखवण्यासाठीच ते चालवते. खुद्द सरकारी कर्मचारीही हिंदीऐवजी इंग्रजीत काम करताना दिसतात. पण काही लोकांचे मत आहे की, विविध कारणे सांगून हिंदी दिनाला विरोध करणाऱ्या आणि खिल्ली उडवणाऱ्यांना हिंदीबद्दलची आपुलकीची भावनाही संपुष्टात आली पाहिजे, असे वाटते.