स्वयंवर

स्वयंवर (रोमनीकृत: svayaṃvara) ही प्राचीन भारतातील एक प्रथा होती ज्यामध्ये विवाहयोग्य वयाच्या मुलीकडून दावेदारांच्या गटातून पती निवडला जायचा.^[१] या संदर्भात, संस्कृतमध्ये स्वयम् म्हणजे 'स्व' आणि वर म्हणजे 'पती'. लग्न करू इच्छिणारी मुलगी एक शुभ वेळ आणि ठिकाण निवडायची आणि नंतर तिचे हेतू स्पष्ट करायची. राजे सामान्यत: बाहेरील देशांत संदेशवाहक पाठवणार, तर सामान्य लोक फक्त स्थानिक समुदायामध्ये बातम्या पसरवत होते. ठरलेल्या दिवशी मुलीने तिच्या आवडीच्या माणसाला हार घातला जायचा आणि लगेचच विवाह सोहळा पार पडायचा.^[२]

हिंदू महाकाव्य रामायणात, राजा जनक घोषित करतात की सीतेचा विवाह अशा पुरुषाशी होईल जो शिव धनुष (शिवाचे धनुष्य) उचलू शकतो आणि धनुष्य जोडू शकतो. या पराक्रमाला "वीर्य शुल्क" म्हणले गेले, याचा अर्थ दावेदाराला द्यावी लागणारी किंमत असा होतो. सीतेने रामाशी लग्न केले, जो धनुष्य उचलण्यास आणि धनुष्य जोडण्यात एकमेव पुरेसा बलवान होता.

हिंदू महाकाव्य महाभारतातील कुंतीभोज राजाने आपली दत्तक मुलगी कुंतीसाठी स्वयंवराची व्यवस्था केली. आर्य प्रदेशातील अनेक राजे आणि राजपुत्र तिच्या स्वयंवराला उपस्थित होते. त्यांच्यामध्ये हस्तिनापुराचा राजा पांडू होता. कुंतीने पांडूला पती म्हणून निवडले.

महाभारतातील (महाभारत) पांचालचा राजा द्रुपदाची कन्या द्रौपदी (द्रौपदी) साठी इच्छुकांना धनुष्यबाणांनी माशाच्या डोळ्यावर मारावे लागले. हा मासा तेलाने भरलेल्या तव्यावर ठेवलेल्या फिरत्या चाकावरची फक्त प्रतिमा होती. तेलातील माशांचे प्रतिबिंब वापरून अनेक दावेदारांना लक्ष्य करायचे होते. केवळ तीन विवाहयोग्य पुरुष हे करू शकत होते. ते होते अंगाचा राजा कर्ण, हस्तिनापूरचा राजकुमार अर्जुन, जो पांडवांमधला तिसरा, गुप्तपणे उपस्थित होता, आणि द्वापर युगाचा राजकुमार कृष्ण. कृष्णाला द्रौपदीशी लग्न करण्याची इच्छा नव्हती, परंतु अर्जुनाच्या यशाची खात्री करण्यासाठी तो उपस्थित राहिला. जरी कर्ण उच्च पात्र आणि सक्षम होता, तरी द्रौपदीने त्याला नाकारले, कारण सारथी म्हणून त्याच्या कमी जन्मामुळे तो तिच्यासारख्या देवत जन्मलेल्या राजकन्येशी लग्न करण्यास अयोग्य ठरला आणि म्हणून तिने अर्जुनाची निवड केली आणि लग्न केले.

महाभारतातील आणखी एक प्रसिद्ध स्वयंवर हा दमयंतीच्या कथेत आढळतो, जी देवतांच्या इच्छेविरुद्ध आपल्या पतीसाठी नाला निवडते.

आधुनिक साहित्य

दाढी असलेला प्रिन्स राजकुमारी रुपालीची कथा सांगतो, जिच्या वडिलांनी तिचा वर निवडण्यासाठी तिच्यासाठी स्वयंवर ठेवले होते.

रोशनी चोक्षीच्या द स्टार-टच्ड क्वीनमध्ये नायिका मायाच्या वडिलांनी कादंबरीच्या सुरुवातीच्या काळात तिच्यासाठी एक स्वयंवर रंगवले आहे.

1. ^ "स्वयंवर - Definition and synonyms of स्वयंवर in the Hindi dictionary". educalingo.com (इंग्रजी भाषेत). 2022-04-11 रोजी पाहिले.
2. ^ "What does swayamvara mean?". www.definitions.net. 2022-04-11 रोजी पाहिले.