संस्कृत न्याय

संस्कृतमध्ये, न्याय (नियंति एनेन; नि + ई + घ) म्हणजे समानता, सादृश्यता, लोकप्रिय म्हण, योग्य बोधकथा, दिशा (समानता, उपमा, एक लोकप्रिय कमाल किंवा समर्पक उदाहरण) इ. म्हणजेच वर्तमान वस्तूवर घडणाऱ्या अनोख्या घटनेला सूचित करणाऱ्या विधानाला 'न्याय' असे म्हणतात. अशा बोधवाक्यांचे (किंवा म्हणीचे) वर्तन जगात काही घटना घडल्यावर घडते.

लोकन्याय म्हणजे समाजातील प्रचलित आणि प्रसिद्ध उदाहरणांना एक नाव देणे आणि ते नाव योग्य ठिकाणी वापरून मोठ्या गोष्टी कमी शब्दात सांगणे. लोकप्रिय म्हणींचा वापर कमी शब्दात आणि तर्कशुद्ध पद्धतीने आपल्या कल्पना व्यक्त करण्यास होतो. संस्कृतमध्ये, न्याय व्याकरणात आणि आयुर्वेद ग्रंथांमध्ये वापरला गेला आहे.^[१][२] शास्त्रात गुंतागुंतीच्या गोष्टी सोप्या पद्धतीने सांगण्याच्या इतरही पद्धती आहेत, जसे की तंत्रयुक्ती, तच्छिल्य, अर्थाश्रय, कल्पना इ.

न्यायाचे दोन प्रकार आहेत - लौकिक न्याय आणि शस्त्रन्याय.

संस्कृतमध्ये लौकिक न्यायाच्या म्हणींचे अनेक संग्रह आणि ग्रंथ आहेत. त्यापैकी भुवनेशच्या लैककन्या सहस्त्री व्यतिरिक्त , लौकिकन्यायरत्नाकर, लौकिक न्याय संग्रह, लौकिक न्याय मुक्तावली, लौकिकन्यायकोश इ. रघुनाथ हे लौकिक न्याय संग्राह नावाच्या पुस्तकाचे लेखक आहेत . त्यात ३६४ न्यायाची यादी आहे.

अरुन्धतीदर्शनन्याय - शाखाचंद्रन्याय

काकतलीयन्याय - अजाकृषाणीन्याय - अन्धचटकन्याय

अन्धगजन्याय - आंधळे आणि हत्ती

अन्धगालाङ्लन्याय - आंधळा आणि गायीचे शेपूट

अन्धपङ्गुन्याय - आंधळा आणि लंगडा

अन्धदर्पणन्याय - आंधळा आणि आरसा

नष्टाश्वदग्धरथन्यास - घोडा हरवलेला आणि रथ जळालेला

अन्धपरम्परान्याय - आंधळ्यांची मालिका

अरण्यरोदनन्याय - अरण्यात रडणे

स्थूणानिखनन्याय - खुंटी हलवून भक्कम करणे

अर्धकुक्कुटीन्याय - अर्धी कोंबडी खायला, अर्धी अंडी मिळवण्याकरता

अशोकवनिकान्याय - सीतेला अशोकवनातच का ठेवले?

अश्मलोष्टन्याय - दगडापेक्षा वीट मऊ

दृषदिष्टिकान्याय - दगड आणि वीट

कण्ठचामीकरन्याय - कंठात दागिना (काखेत कळसा)

कदम्बकोरकन्याय (गोलकन्याय) - कदंबाच्या कळ्या (सर्व फांद्यांवर एकाच वेळी सर्व कळ्या फुलतात)

कफोणीगुडन्याय - कोपरावरचा गुळ (चाटता येत नाही)

कम्बलनिर्णेजनन्याय - कांबळे धुणे (एक गोष्ट करीत असताना निराळीच गोष्ट साधणे)

काकदन्तपरीक्षान्याय (गवेषणन्याय) - कावळ्याचे दात मोजणे

काकाक्षिगोलकन्याय - कावळ्याचे बुबुळ (दोन वेगवेगळे अर्थ सुचित करण्याकरता (शब्द वा समूह))

कूपखानकन्याय - विहीर खणणारा (माती लागली तरी पाणी लागल्यावर धुता येतो)

कूपमण्डूकन्याय - विहीरीतील बेडूक

कूपयन्त्रघटिकान्याय - रहाटाची मडकी

खलेकपोतन्याय - खळ्यावर कबुतरे (एकदम हल्ला करतात)

गुडजिव्हिकान्याय - गुळ आणि जीभ (गोड लेप केलेले औषध)

घट्टकुटीप्रभातन्याय - जकातनाक्याजवळ उजाडणे

घुणाक्षरन्याय - कीटकांची अक्षरे

चोरापराधेमाण्डव्यदण्डन्याय - चोर सोडून संन्याशाला फाशी

तमोदीपन्याय - अंधार पाहण्यास दिवा

देहलीदीपन्याय - उंबरठयावर दिवा

तुष्यतुदुर्जनन्याय - दुर्जनांचे समाधान होवो

तृणजलौकान्याय - गवतावरील सुरवंट

दण्डापूपन्याय - काठीवरील अनारसे (काठीबरोबरच गेले)

क्षीरनीरन्याय x तिलतण्डुलन्याय (हंसक्षीरन्याय)

विषकृमिन्याय - विषात किडे (जगतात)

स्वामिभृत्यन्याय - मालक आणि नोकर (संबंध)

वीचितरङ्न्याय - लाटेपासून लाट (निर्माण होते)

वृद्धकुमारीवाक्य(वर)न्याय - म्हाताऱ्या कुमारीचे मागणे

सूचीकटाहन्याय - सूई आणि कढई

नृपनापितन्याय - आपला तो बाब्या

पिष्टपेषणन्याय - पीठ दळणे (काय उपयोग?)

प्रधानमल्लनिर्बहणन्याय - मुख्य मल्लाचा पाडाव

मण्डूकप्लुतिन्याय - बेडकाची उडी

वटेयक्षन्याय - वडावरील समंध (ऎकीव गोष्ट)

समुद्रतरङ्ग्न्याय - समुद्र, लाटा इ. (एकाच समुद्राची रूपे)

स्थालीपुलाकन्याय - शितावरून भाताची परीक्षा

• मराठी म्हणी