संधी (व्याकरण)

संधी या शब्दाचा अर्थ 'संयोजन' किंवा एकीकरण असा होतो. दोन लगतच्या अक्षरांच्या परस्पर संयोगामुळे जो विकार (बदल) होतो त्याला संधी म्हणतात. संस्कृत, हिंदी आणि इतर भाषांमध्ये परस्पर स्वर किंवा अक्षरांच्या संयोगामुळे निर्माण होणाऱ्या विकाराला संधी म्हणतात. जसे - साम + तोष = समाधान , देव + इंद्र = देवेंद्र , भानु + उदय = भानुदय.

संधी अथवा कराराचे नियम केवळ भारतीय भाषांमध्येच नाहीत तर कोरियनसारख्या उरल- अल्टिक कुटुंबातील भाषांमध्येही आहेत. ज्याप्रमाणे निळा आणि लाल रंग एकत्र करून जांभळा बनतो, त्याच प्रकारे संधी ही एक "नैसर्गिक" किंवा उत्स्फूर्त क्रिया आहे.

संधीचे तीन प्रकार आहेत :

1. स्वर संधी (किंवा आच संधी)
2. व्यंजन संधी
3. विसर्ग संधी

एकमेकांशेजारी येणारे वर्ण हे जर स्वरांनी जोडले असतील तर त्यांना ‘स्वरसंधी’ असे म्हणतात किंवा एक पाठोपाठ एक येणारे दोन स्वर एकत्र होण्याच्या क्रियेला स्वरसंधी असे म्हणतात.

सजातीय ऱ्हस्व किंवा दीर्घ स्वर मिळून एकच दीर्घ स्वर तयार होतो त्याला दीर्घत्व संधी म्हणतात.

उदा.
सूर्यास्त = सूर्य+अस्त
हरीश = हरि+ईश
गुरुपदेश = गुरु+उपदेश
महेश = मही+ईश विद्यार्थी = विद्या+अर्थी गुरुपदेश = गुरु+उपदेश भूद्धार = भू+उद्धार मातृृण = मातृ + ऋण

दोन विजातीय स्वर एकत्र येऊन तयार होणाऱ्या संधीला आदेश संधी म्हणतात.
आदेश संधीचे खालील प्रकार पडतात.
i) गुणादेश – अ किंवा आ या स्वरापुढे जर इ किंवा ई स्वर आल्यास तर त्या दोहोंऐवजी ए हा स्वर येतो, जर उ किंवा ऊ हा स्वर आल्यास तर त्या दोहोंऐवजी ओ स्वर येतो आणि जर ऋ हा स्वर आल्यास तर त्या दोहोस्वरांमिळून अर येतो यालाच गुणादेश संधी असे म्हणतात. उदा. ईश्वरेच्छा = ईश्वर+इच्छा
महोत्सव = महा+उत्सव
चंद्रोदय = चंद्र+उदय
देवर्षी = देव+ऋषी
महर्षी = महा+ऋषी
यथेष्ट = यथा+इष्ट
रमेश = रमा+ईश
धारोष्ण = धारा+उष्ण
सूर्योदय = सूर्य+उदय
गंगोदक = गंगा+उदक
सुरेंद्र = सुर+इंद्र
वसंतोत्सव = वसंत+उत्सव

ii) वृद्ध्यादेश – जर अ आणि आ या स्वरापुढे ए किंवा ऐ स्वर आल्यास तर त्याबद्दल ऐ हा स्वर येतो आणि ओ किंवा औ स्वर आल्यास तर त्याबद्दल औ हा स्वर येतो. यालाच वृद्ध्यादेश (वृद्धि+आदेश) संधी म्हणतात. उदा. एकैक = एक+एक
सदैव = सदा+एव
जलौध = जल+ओध
गंगौध = गंगा+ओध
प्रजैक्य = प्रजा+ऐक्य

हातौटी = हात+ओटी

iii) यणादेश – जर इ, उ, ऋ, (ऱ्हस्व किंवा दीर्घ) या स्वरांपुढे खालीलपैकी कोणताही विजातीय स्वर आल्यास तर इ-ई या विजातीय स्वराऐवजी य हा वर्ण येतो, उ-ऊ विजातीय स्वराऐवजी व हा वर्ण येतो. ऋ या स्वराऐवजी र हा वर्ण येतो आणि पुढील स्वर मिसळून यणादेश संधी तयार होते. उदा.
प्रीत्यर्थ = प्रीति+अर्थ
इत्यादी = इति+आदी
अत्युत्तम = अति+उत्तम
प्रत्येक = प्रति+एक
मन्वंतर = मनू+अंतर
स्वल्प = सु+अल्प

iv) विशेष आदेश – जर ए, ऐ, ओ किंवा औ या संयुक्त स्वरांपुढे अनुक्रमे ए या संयुक्त स्वराऐवजी आय्, ऐ या संयुक्त स्वराऐवजी आय्, ओ या संयुक्त स्वराऐवजी अव्, औ या संयुक्त स्वराऐवजी आव् असे वर्ण मिसळून आदेश तयार होऊन त्यास पुढील स्वर मिसळून विदेश आदेश संधी तयार होते. उदा.
नयन = ने+अन
गायन = गै+अन
गवीश्वर = गो+ईश्वर
नाविक = नौ+इक

मराठीत केव्हा केव्हा संधी होत असतांना एकत्र येणाऱ्या दोन स्वरांपैकी पहिला स्वर कायम राहतो व दुसऱ्या स्वराचा लोप होतो. या संधीला पूर्वरूप संधी असे म्हणतात.
उदा.
नदीत = नदी+आत
काहीसा = काही+असा
केलेसे = केले+असे
लाडूत = लाडू+आत
खिडकीत = खिडकी+आत

केव्हा केव्हा एकत्र येणाऱ्या दोन स्वरांपैकी पहिल्या स्वराचा लोप होतो व दुसरा स्वर कायम राहतो. अशा प्रकारच्या संधीला पररूप संधी असे म्हणतात.
उदा.
करून = कर+ऊन
घामोळे = घाम+ओळे
घरी = घर+ई
नुमजे = न+उमजे
एकैक = एक+एक
सांगेन = सांग+एन

दोन व्यंजने किंवा यापैकी दुसरा वर्ण स्वर असेल तर त्याला मिळून तयार होणाऱ्याो संधीला व्यंजनसंधी असे म्हणतात.
व्यंजनसंधीचे खालील उपप्रकार पडतात.

दोन शब्दाची संधी होत असतांना पहिल्या शब्दातील शेवटचा वर्ण ग, ज, ड, द, ब (मृदु व्यंजन) यांच्यापैकी आल्यास तर संधी होत असतांना त्याचे जागी त्याच वर्गातील पहिले व्यंजन (क, च, ट, त, प) येऊन संधी होते त्याला प्रथम व्यंजन संधी असे म्हणतात.
उदा.
वाक्चातुर्य = वाग्+चातुर्य
षट्शास्त्र = षड्+शास्त्र
विपत्काल = विपद्+काल
वाक्पति = वाग्+पति
क्षुत्पिपासा = क्षुध्+पिपासा
शरत्काल = शरद्+काल
वाक्तांडव = वाग्+तांडव
आपत्काल = आपद्+काल

दोन शब्दाची संधी होत असतांना पहिल्या शब्दातील शेवटचा वर्ण क, च, ट, त, प यापैकी कोणताही वर्ण आल्यास त्यापासून संधी होत असतांना त्या वर्णाचे जागी त्याच वर्गातील तृतीय व्यंजन येते या संधीला तृतीय व्यंजन संधी असे म्हणतात.
उदा.
वागीश = वाक्+ईश
वाग्देवी = वाक्+देवी
अजंत = अच्+अंत
वडानन = वट्+आनन
सदिच्छा = सत्+इच्छा
अब्ज = अप्+ज
सदाचार = सत्+आचार
सदानंद = सत्+आनंद

पहिल्या पाच वर्गातील कोणत्याही व्यंजनापुढे अनुनासिक आल्यास त्याच वर्गातील अनुनासिकाशी व्यंजन संधी होतो त्यास अनुनासिक व्यंजन संधी असे म्हणतात.
उदा.
वाड्निश्चय = वाक्+निश्चय
षण्मास = षट्+मास
जगन्नाथ = जगत्+नाथ
संमती = सत्+मती
सन्मार्ग = सत्+मार्ग
तन्मय = तत्+मय

या बाबतची विशेष संधी अशी की जर त या व्यंजनापुढे -
च किंवा छ आल्यास तर त बद्दल च येतो.
ट किंवा ठ आल्यास ट बद्दल ट येतो.
ज किंवा झ आल्यास त बद्दल ज येतो.
ल् आल्यास त बद्दल ल् येतो.
श आल्यास त बद्दल च होतो व पुढील श बद्दल छ येतो.
उदा.
सच्चरित्र = सत्+चरित्र
उच्छेद = उत्+छेद
सज्जन = सत्+जन
सट्टिका = सत्+टीका
उल्लंघन = उत्+लंघन
सच्छिष्य = सत्+शिष्य
उज्ज्वल = उत्+ज्वल
तल्लीन = तत्+लीन

म पुढे स्वर आल्यास तो स्वर मागील म मध्ये मिसळून जातो. जर व्यंजन आल्यास म बद्दल मागील अक्षरावर अनुस्वार येतो.
उदा.
समाचार = सम्+आचार
संगती = सम्+गती
समाप्त = सम्+आप्त
संताप = सम्+ताप
संक्रमण = सम्+क्रमण
संचय = सम्+चय

विसर्ग संधीचे खालील प्रकार पडतात.

विसर्गाच्या पुढे पाच गटापैकी कोणतेही मृदु व्यंजन आल्यास विसर्गाचा उ होतो व तो मागील अ मध्ये मिसळून त्याचा ओ होतो. याला विसर्ग उकार संधी असे म्हणतात.
उदा.
यशोधन = यशः+धन
मनोरथ = मन:+रथ
अधोवदन = अधः+वदन
तेजोनिधी = तेजः+निधी
मनोराज्य = मन:+राज्य
अधोमुख = अधः+मुख

विसर्गाच्या मागे अ किंवा आ खेरीज कोणताही स्वर असून पुढे मृदु वर्ण आल्यास विसर्गाचा र होऊन संधी होणे.
उदा.
निरंतर = निः+अंतर
दुर्जन = दुः+जन
बहिरंग = बहिः+अंग
बहिद्वार = बहिः+द्वार

विसर्ग र संधी होत असतांना विसर्गाच्या मागे अ, आ खेरीज कोणताही स्वर आल्यास त्या विसर्गाचा र होतो जर दुसरा वर्ण असल्यास यावेळी पहिल्या र चा लोप होतो व त्याच्या मागील स्वर ऱ्हस्व असल्यास दीर्घ होतो.
उदा.
नीरस = निः+रस
नीरव = निः+रव

विसर्गापुढे च, छ, ट, त, प, यापैकी कोणताही वर्ण आल्यास विसर्गाच्या जागी श, ष, व, स येऊन संधी होतो.
उदा.
दुश्चिन्ह = दुः+चिन्ह
शनैश्वर = शनै:+चर
निश्चय = निः+चय
दुष्टीका = दुः+टीका
निस्तेज = निः+तेज
चक्षु: = चक्षु:+तेज
अधस्तल = अधः+तल
मनस्ताप = मन:+ताप
निष्फळ = निः+फळ
निष्काम = निः+काम

विसर्गापूर्वी अ असून पुढे क, ख, प, फ यापैकी कोणतेही व्यंजन आल्यास विसर्ग स्थिर राहतो.
उदा.
रजःकण = रजः+कण
अधःपात = अधः+पात
अंतःपटल = अंतः+पटल
तेजःपुंज = तेजः+पुंज