शिवनेरी लेणी

महाराष्ट्रातल्या पुणे जिल्ह्यातील जुन्नर तालुक्यातील शिवनेरी किल्लावरील ही शिवनेरी लेणी आहेत. ह्यांत सुमारे ८४ लेण्यांचे खोदकाम आहे.

शिवाजी महाराजांचे जन्मस्थान असलेला जुन्नरचा शिवनेरी किल्ला हा सर्वांच्या परिचयाचा आहे, पण तेथील लेणी फारशी परिचयाची नाहीत. शिवनेरी किल्ल्यावर ६० बुद्ध लेणी आहेत. भारतातील सर्वात जास्त लेणी महाराष्ट्रात आहेत आणि त्यातली बहुसंख्य एकट्या जुन्नर तालुक्यामध्ये आहेत. शिवनेरी किल्ल्यावर जुन्नर तालुक्यातील सर्वात जास्त लेणी पहायला मिळतात.

महाराष्ट्रातून शिवनेरी किल्ला पाहण्यासाठी लाखो पर्यटक येत असतात परंतु खूप कमी असे पर्यटक आहेत की जे साखळदंडाच्या मार्गाने किल्ल्यावर जातात. या मार्गावर काही लेणी आहेत.

शिवनेरी किल्ल्याच्या पूर्वेकडील बाजूच्या साखळदंडाजवळची लेणी :
साधारणतः एक तासाची चढाई केल्यावर माणूस साखळदंड आहे त्या ठिकाणी येऊन पोहचतो. वर जाण्यासाठी खालच्या बाजूस ज्या मार्गावर साखळदंड आहे, त्या मार्गावर दिशादर्शक बाण दाखवले आहेत. त्या तिथे एक मोठा लेणी समूह आहे. शिवनेरी गडावरवरती ज्या मोठ्या प्रमाणात पाण्याच्या टाक्या कोरलेल्या दिसतात, त्याचप्रमाणे या लेण्यांच्या समोरच एक पाण्याची टाकी कोरलेली आहे. उन्हाळ्यात सुद्धा या टाक्यांमधे मुबलक प्रमाणात पाणी असते. यावरून त्याकाळातील जलव्यवस्थापन हे किती उत्तम होते याची जाणीव होते. या टाक्याजवलच एक सुंदर लेणे आहे. लेण्याच्या दारावर सुंदर असे नक्षीकाम कोरलेले आहे.

लेण्यामधे बौद्ध भिक्खूंना साधना करता यावी यासाठी शैलगृहे आहेत. लेण्याच्या दाराच्या बाजूला अप्रतिम अशी खिडकी कोरलेली आहे. बेडसे लेण्यांमध्ये पण अशीच सुंदर खिडकी पहायला मिळते. या लेणी समूहातील बहुतेक लेणी या अर्धवट कोरलेली दिसतात. या लेण्याच्या खालच्या बाजूने पुढे पायवाटेने १५ मिनिटे चालत गेल्यावर दुसरा एक मोठा लेणी समूह बघण्यास मिळतो. या लेण्यांमधे एक मोठे चैत्यगृह कोरलेले आहे. चैत्यगृहाच्या प्रवेश भिंतीवर दोन्ही बाजूला खिडक्या कोरलेल्या आहेत. तसेच प्रवेशद्वारापाशी पायऱ्या सुद्धा आहेत. या लेण्याच्या उजव्या बाजूच्या भिंतीवर ब्राम्ही लिपीतील एक शिलालेख कोरलेला आहे. या लेणीसाठी कोणी दान दिले याचा उल्लेख त्यात आहे.

लेण्याच्या प्रवेशद्वारासमोरच्या छताला दोन हजार वर्षांपूर्वीचे रंगकाम केलेले आढळते. आज ते रंगकाम शेवटची घटका मोजत आहे. परंतु जेवढे शिल्लक आहे ते ज्या वेळेस आपण पाहतो तर असे वाटते की आताच कोणीतरी काचेवर रंगकाम केले आहे. एवढी चकाकी आजही त्या कलेत दिसते. विचार मनात येतो की ज्या वेळेस ते रंगकाम केले गेले असेल त्याचे सौंदर्य किती अप्रतिम असेल. चैत्यगृहामध्ये प्रवेश केल्यावर चार खांब दिसतात. आतमध्ये एक भव्य असा परिपूर्ण चैत्यस्तुप दिसतो, हे चैत्यगृह चौकोनी आहे. याच्या छतालाही रंगकाम केलेले होते, आज त्यातील थोडेच रंगकाम शिल्लक आहे. याची चकाकी सुद्धा अप्रतिम आहे. स्तुपाचा आकार हा खूप भव्य आहे. या स्तुपाला हर्मिका आणि दगडात कोरलेली छत्री सुद्धा आहे की जी छताला जोडलेली आहे. या चैत्यगृहासमोर पाहिले असता विस्तीर्ण असा जुन्नरचा परिसर दृष्टीक्षेपात पडतो. अंबा-अंबिका लेणी समूह सुद्धा येथून दिसतो. यातील दक्षिण गटात २३, पूर्व गटात ५५ तर पश्चिम गटात ६ लेणी आहेत. याशिवाय या लेण्यांच्या अवतीभोवती पाण्याची ६० कुंडे आणि पुन्हा या साऱ्यांवर ब्राम्हीतील तब्बल नऊ शिलालेख आहेत. विहारांच्या व्हरांड्यांच्या छतांवर रंगीत चित्रे होती. ही चित्रे बहुतेक प्रमाणात लुप्त झालेली दिसून येतात.

‘ शिलालेख : या चैत्यगृहाच्या बाजूला शैलगृह कोरलेले आहेत. यात दर्शनी भिंतीवर स्तूप कोरलेला आहे. याच्या छतालाही रंगकाम केलेल्याच्या खुणा आजही आपल्याला दिसतात. या लेणीच्या बाजूला काही पायऱ्या कोरलेल्या आहेत. आजच्या आधुनिक काळात ज्याप्रमाणे एका मजल्यावरून दुसऱ्या मजल्यावर जाण्यासाठी जिना असतो त्याच प्रमाणे एक जिना कोरलेला दिसतो. या जिन्यातून वरती गेल्यावर आपल्याला एक भव्य लेणी दिसते. या लेणीला व्हरंडा आहे. दुमजली असलेल्या या लेणीमधून समोरचे दृश्य अप्रतिम दिसते. येथे कोरलेली बुद्ध प्रतीके पुढील प्रमाणे होत : बोधिवृक्ष, सिरिपाद, स्तुप. बोधिवृक्ष आपल्याला अंबा-अंबिका लेणी समूहातील भुत लेणीच्या प्रवेशद्वारावर कोरलेले दिसते, तसेच बुद्ध, धम्म, संघ या तीन रत्नांचे त्रिरत्न चिन्ह सुद्धा भुत लेणी मध्ये, अंबा-अंबिका लेणीमध्ये कोरलेल्या शिलालेखाच्या सुरुवातीला तसेच लेण्याद्रीच्या मुख्य स्तुपाच्या हर्मिकेवर कोरलेले आपल्याला पहायला मिळते. एवढ्या विपुल प्रमाणात जुन्नर मधे लेणी आहेत की यावरून आपण हे अनुमान लावतो की दोन हजार वर्षांपूर्वी किती विपुल प्रमाणात भिक्खु संघ येथे वास्तव्य करत असेल आणि त्यांना दान देणारे उपासकही येथे मोठ्या प्रमाणात असतील.

इसवीसन पूर्व दुसऱ्या शतकात हे लेणे निर्माण झाले.

यातील दक्षिण गटात २३, पूर्व गटात ५५ तर पश्चिम गटात ६ लेणी आहेत. याशिवाय या लेण्यांच्या अवतीभोवती पाण्याची ६० कुंडे आणि पुन्हा या साऱ्यांवर ब्राह्मी लिपीतील तब्बल नऊ शिलालेख आहेत. विहारांच्या व्हरांड्यांच्या छतांवर रंगीत चित्रे होती. ही चित्रे बहुतेक प्रमाणात लुप्त झालेली दिसून येतात.

‘यवणस चिटस गतानं भोजण मटपो देयधम सघे’ याचा अर्थ असा की, यवन (ग्रीक राजा) चित याने या संघास हा भोजनमंडप दान दिला आहे.

• कार्ले
• पांडवलेणी
• भारतीय शिल्पकला
• महाराष्ट्रातील लेण्यांची सूची