वट सावित्री
वट सावित्री व्रत शुभ आणि संतान प्राप्तीसाठी मदत करणारे मानले जाते. भारतीय संस्कृतीत हे व्रत आदर्श स्त्रीत्वाचे प्रतीक बनले आहे. या व्रताच्या तिथीबाबत वेगवेगळे मतप्रवाह आहेत. स्कंद पुराण आणि भविष्योत्तर पुराणानुसार ज्येष्ठ महिन्यातील शुक्ल पक्षाच्या पौर्णिमेला हे व्रत करण्याचा नियम आहे, तर निर्णयामृत वगैरेनुसार ज्येष्ठ महिन्यातील अमावास्येला उपवास करण्याचे सांगितले आहे.
दृश्य दृष्टी
तात्विक दृष्टिकोनातून, वटवृक्ष दीर्घायुष्य आणि अमरत्वाचे प्रतीक म्हणून देखील स्वीकारले जाते. वटवृक्ष हे ज्ञान आणि निर्वाणाचेही प्रतीक आहे. भगवान बुद्धांना याच झाडाखाली ज्ञान प्राप्त झाले. म्हणूनच पतीच्या दीर्घायुष्यासाठी वटवृक्षाची पूजा करणे हा या व्रताचा भाग झाला. कथा कर्माबरोबरच स्त्रिया उपवास करतात आणि पूजा करतात आणि परिक्रमेदरम्यान वटवृक्षाभोवती सुताचे धागे गुंडाळतात.
कथा
वटवृक्षाचे पूजन आणि सावित्री-सत्यवान कथेचे स्मरण करण्याच्या विधीमुळे हे व्रत वट सावित्री म्हणून प्रसिद्ध झाले. भारतीय संस्कृतीत सावित्रीला ऐतिहासिक पात्र मानले जाते. सावित्री म्हणजे वेदमाता गायत्री आणि सरस्वती. सावित्रीचा जन्मही विशेष परिस्थितीत झाला. भद्रा देशाचा राजा अश्वपती यांना मूलबाळ नव्हते असे म्हणतात. त्यांनी संततीप्राप्तीसाठी मंत्रोच्चारांसह दररोज एक लाख अर्पण केले. हा क्रम अठरा वर्षे चालू राहिला. यानंतर सावित्री देवी प्रकट झाली आणि वरदान दिले की, 'राजन, तुझ्या पोटी एक तेजस्वी मुलगी होईल. सावित्रीदेवीच्या कृपेने जन्माला आल्याने मुलीचे नाव सावित्री ठेवण्यात आले.
मुलगी मोठी झाल्यावर खूप सुंदर होती. योग्य वर न मिळाल्याने सावित्रीचे वडील दुःखी होते. त्याने स्वतः मुलीला वर शोधायला पाठवले. सावित्री तपोवनात भटकू लागली. तेथे साल्वा देशाचा राजा द्युमात्सेन राहत होता कारण त्याचे राज्य कोणीतरी हिसकावले होते. आपला मुलगा सत्यवान यांना पाहून सावित्रीने त्याला आपला पती म्हणून निवडले. सल्वा देश पूर्व राजस्थान किंवा अलवर प्रदेशाच्या आसपास होता असे म्हणतात. सत्यवान अल्पायुषी होता. ते वेदांचे जाणकार होते. नारद मुनींनी सावित्रीला भेटून सत्यवानाशी लग्न न करण्याचा सल्ला दिला, पण सावित्रीने सत्यवानाशीच लग्न केले. पतीच्या मृत्यूच्या तारखेला काही दिवस उरले असताना सावित्रीने कठोर तपश्चर्या केली होती, त्याचे फळ तिला नंतर मिळाले.
उपासनेची पद्धत
सावित्रीचे अविस्मरणीय ध्यान पुराण, उपवास आणि साहित्यात केले आहे. सौभयसाठी केले जाणारे वट-सावित्री व्रत हे आदर्श स्त्रीत्वाचे प्रतीक म्हणून स्वीकारले गेले आहे.
उपासनेची पद्धत [१]
- प्रथम पूजेच्या ठिकाणी रांगोळी काढा, नंतर पूजा साहित्य तिथे ठेवा.
- तुमच्या पूजेच्या ठिकाणी लाल रंगाचे कापड पसरून त्यावर लक्ष्मी नारायण आणि शिव-पार्वतीची मूर्ती किंवा मूर्ती स्थापित करा.
- पूजेच्या ठिकाणी तुळशीचे रोप ठेवा.
- सर्वप्रथम गणेश आणि माता गौरीची पूजा करा. त्यानंतर वटवृक्षाची पूजा करावी.
- पूजेत पाणी, मोळी, रोळी, कच्चा कापूस, भिजवलेले हरभरे, फुले, उदबत्ती यांचा वापर करावा. भिजवलेले हरभरे, कपडे आणि थोडे पैसे सासूबाईंना देऊन आशीर्वाद घ्या.
- सावित्री-सत्यवानाची कथा सांगा आणि इतरांनाही सांगा.
- सुहागातील पदार्थ एखाद्या गरीब गरीब महिलेला दान करा.