यमुना नदी

यमुना
उगम	यमुनोत्री, भारत
लांबी	१,३७० किमी (८५० मैल)
ह्या नदीस मिळते	गंगा (अलाहाबाद)
उपनद्या	उत्तराखंड, हरियाणा, उत्तर प्रदेश, दिल्ली

यमुना नदी उत्तर भारतातील एक प्रमुख नदी आहे. हिमालयात उगम पावून ही नदी गंगेस मिळते.या नदीच्या काठावर दिल्ली,आगरा,मथुरा व इटावा ही प्रमुख शहरे आहेत. यमुना नदी यमुनोत्री (उत्तरकाशीच्या उत्तरेस गार्वालमधील ३० कि.मी. उत्तरेकडील) येथून उगम पावते आणि प्रयाग (प्रयागराज) येथे गंगेला मिळते. चंबळ, सेंगर, छोटी सिंधू, बेतवा आणि केन या प्रमुख उपनद्या आहेत. दिल्ली आणि आग्राशिवाय यमुना, इटावा, कालपी, हमीरपूर आणि प्रयाग ही किनारपट्टी असलेली शहरे मुख्य आहेत. प्रयागमधील यमुना एक विशाल नदी म्हणून सादर केली जाते आणि तेथील प्रसिद्ध ऐतिहासिक किल्ल्याखालील गंगेमध्ये विलीन होते. ब्रजच्या संस्कृतीत यमुनेला महत्त्वपूर्ण स्थान आहे.

यमुना नदी यमुनोत्री नावाच्या ठिकाणाहून उगम पावते. गंगा नदीची ही सर्वात मोठी उपनदी आहे. यमुनेची उत्पत्ती, हिमालयात बर्फाच्छादित शृंग बंदरपुच्छ  रेंजच्या उत्तर-पश्चिमेस 7 ते 8 मैलांवर उंची ६२०० कालिंद पर्वत आहे, यमुनाला कालिंदज किंवा कालिंदी असे म्हणतात. उत्पत्तीच्या अगोदरच्या कित्येक मैलांसाठी, हा प्रवाह यमुनोत्री पर्वत (उंची २०७३१ फूट) पासून प्रकट होतो आणि बर्फाच्छादित आणि हिमाच्छादित पर्वतांमध्ये अखंडपणे वाहतो आणि पर्वताच्या उतारावरून अगदी खाली उतरतो. दरवर्षी हजारो यात्रेकरू या भेटीसाठी भारताच्या कानाकोपऱ्यातून येतात.

यमुनोत्री पर्वतावरून बाहेर पडताना ही नदी अनेक डोंगराळ दऱ्या आणि खोऱ्यात वाहते आणि वडिअर, कमलाड, वडरी अस्लौर आणि टन्स सारख्या छोट्या पर्वतीय नद्यांचा समावेश करत वाहते. त्यानंतर ते हिमालय सोडून दून खोऱ्यात प्रवेश करते. तेथून कित्येक मैलांवर दक्षिणेकडे वाहून गिरी, सिरमौर आणि आशा नावाच्या छोट्या नद्या तिच्यात मिळतात, ते सध्याच्या सहारनपूर जिल्ह्यातील फैजाबाद गावाजवळील मैदानात आपल्या उगमापासून ५५ मैलांवर येते. त्या वेळी, उंची समुद्रसपाटीपासून सुमारे १२७६ फूट उंच आहे.

भुवनभास्कर सूर्य तिचे वडील, यम, मृत्यू देवता तिचा भाऊ, आणि तिचा नवरा श्रीकृष्ण यांना स्वीकारले गेले आहे. भगवान श्रीकृष्णाला ब्रज संस्कृतीचे जनक म्हणले जाते, तर यमुनाला तिची आई मानले जाते. अशा प्रकारे खऱ्या अर्थाने ती ब्रजवासीयांची आई आहे. म्हणून त्याला ब्रजमध्ये यमुना मैया म्हणतात. ब्रह्म पुराणात यमुनेच्या आध्यात्मिक स्वरूपाचे स्पष्टीकरण सादर केले गेले आहे - "सृष्टीचा आधार आणि ज्याला सच्चिदानंद स्वरूप म्हणतात, ते ब्राह्मण स्वरूपात गायलेले उपनिषद, तेच परमात्मा आहेत." गौडीय विद्वान श्री रूप गोस्वामी यांनी यमुनाला साक्षात चिदानंदमयी म्हणले आहे. गर्ग संहितातील यमुनेचा पचंग - १.पट्टल, २. पद्धत ३. कविता, ४. स्तोत्र आणि ५. सहस्र नावाचा उल्लेख आहे.

पश्चिम हिमालयातून निघून उत्तर प्रदेश आणि हरियाणाच्या सिमेने ९५ मैल  प्रवास केल्यावर उत्तर सहारनपूर (मैदानी) येथे पोहचते. मग ती दिल्ली, आग्रामार्गे प्रयागराज येथे गंगा नदीला मिळते.

यमुना नदीची सरासरी खोली 10 फूट (3 मीटर) आणि कमाल खोली 35 फूट (11 मीटर) आहे. दिल्लीजवळील नदीत ही जास्तीत जास्त खोली 68 फूट (50 मीटर) आहे. आग्रामध्ये ही खोली 3 फूट (1 मीटर) पर्यंत आहे.

मैदानी भागात सध्या जो प्रवाह आहे तिथे यमुना नदी आधीपासून वाहत नाही. पौराणिक निरीक्षणे आणि ऐतिहासिक संदर्भांवरून असे दिसते कि, जरी यमुना हजारो वर्षांपासून अस्तित्वात आहे, तरी तिचा प्रवाह वेळोवेळी बदलला आहे. यमुनेने आपल्या प्रदीर्घ आयुष्य कालावधीत जेव्हढे प्रवाह बदलले त्याची माहिती फारच थोड्या आहे.

प्रागैतिहासिक काळात, यमुना मधुबनजवळ वाहती होती, तिच्या किनाऱ्यावर शत्रुधनजीने प्रथम मथुरा शहर स्थापन केले. त्याचा तपशील वाल्मिकी रामायण आणि विष्णू पुराणात आढळतो. कृष्ण काळात यमुनाचा प्रवाह कटरा केशव देव जवळ होता. सतराव्या शतकात भारत दौऱ्यावर आलेल्या युरोपियन विद्वान टव्हर्नियरने कटरा जवळील जमीन पाहून अंदाज केला होता की कधीतरी येथे यमुनेचा प्रवाह होता. या संदर्भात, ग्राऊंजचे मत आहे की ऐतिहासिक काळात यमुना कटरा जवळ वाहण्याची शक्यता कमी आहे, परंतु यमुना अगदी प्राचीन काळात यमुना नदी नक्कीच तेथे होती. यामुळे हे देखील सिद्ध होते की कृष्ण काळात यमुनेचा प्रवाह कटराच्या जवळ होता.

कन्निधाम यांचा असा अंदाज आहे की ग्रीक लेखकांच्या काळात यमुनाचा मुख्य प्रवाह किंवा त्यातील एक मोठी शाखा कटरा केशव देव यांच्या पूर्वेकडील भिंतीखालून वाहत असे. जेव्हा मथुरामध्ये बौद्ध धर्माचा व्यापक प्रसार झाला आणि यमुनेच्या दोन्ही बाजूंनी बरीच संधारे बांधली गेली, तेव्हा यमुनेचा मुख्य प्रवाह कटरा येथून बदलला व आता जिथे आहे तेथे वाहायचा, परंतु कटराची शाखा किंवा उपनदी तेथून वाहायची. असा अंदाज आहे की बौद्ध काळापासून बहुधा नंतर सोळाव्या शतकापर्यंत यमुनेची शाखा केशव देव मंदिराच्या खाली वाहत होती. पहिल्या दोन पावसाळी नद्या 'सरस्वती' आणि 'कृष्णा गंगा' मथुराच्या पश्चिम भागात वाहतात आणि यमुनेस मिळतात, ज्या यमुनेच्या सरस्वती संगम आणि कृष्णा गंगा नावाच्या घाटाचे स्मारक आहेत. यमुनेतील त्या उपनद्यांपैकी फक्त एक कटराजवळून वाहत आहे.

पुराणांमधून माहिती मिळते की, प्राचीन वृंदावनात गोवर्धनजवळ यमुनाचे प्रवाह होते. सध्या ती गोवर्धनपासून जवळपास ४ मैलांच्या अंतरावर आहे. गोवर्धनला लागूनच जमुनावती आणि परसौली ही दोन छोटी गावे आहेत. जेथे कधीतरी यमुनेचे प्रवाह वाहिले असे संदर्भ आहेत.

वल्लभ संप्रदायाच्या बोली साहित्यातून माहिती आहे की यमुना नदी सारस्वत कल्पातील जमुनावती गावाजवळ वाहत असे. त्यावेळी यमुना नदीचे दोन प्रवाह होते, एक नदगाव, वरसानाजवळ वाहणारा प्रवाह, संकेत गोवर्धनमधील जमुनावतीकडे आला आणि दुसरा प्रवाह पिरघाटाकडे गोकुळकडे गेला. पुढे दोन्ही प्रवाह एकत्र होऊन सध्याच्या आग्राकडे वाहतात.

परसौलीमध्ये यमुनेच्या प्रवाहाचा पुरावा १७१७ पर्यंत उपलब्ध आहे. परंतु यावर विश्वास ठेवणे कठीण आहे. श्री गंगाप्रसाद कामथन यांनी ब्रजभाषाचे मुस्लिम भक्त कवी कारबेग उपमान यांच्यावर एक पुस्तक प्रकाशित केले आहे. कारबेगच्या विधानानुसार, तो जमुनाच्या काठावरील परसौली या गावचा रहिवासी होता आणि त्याने १७१७ मध्ये आपली रचना तयार केली होती.

सध्याच्या काळात, सहारनपूर जिल्ह्यातील फैजाबाद गावाजवळील मैदानावर येताच, ती उत्तर प्रदेशातील सहारनपूर आणि मुझफ्फरनगर जिल्ह्यांहून अंबाला व करनाल जिल्ह्यांना वेगळे करते. या भूभागात मस्कारा, काठ, हिंडन आणि साबी या नद्या आहेत, ज्यामुळे तिचा आकार मोठ्या प्रमाणात वाढतो. पूर्व यमुना कालवा आणि पश्चिम कालवा शेतात प्रवेश होताच त्यातून काढला जातो. या दोन्ही कालवे यमुनेतून पाणी घेतात आणि पृथ्वीला शेकडो मैलांमध्ये समृद्ध करते.

यमुना नदीच्या  दोन्ही बाजूंनी या प्रदेशाला पंजाब आणि उत्तर प्रदेशातील बरीच लहान आणि मोठी शहरे आहेत, परंतु त्याच्या उजव्या काठावर वसलेले सर्वात जुने आणि पहिले शहर म्हणजे दिल्ली, जे बऱ्याच काळापासून भारताची राजधानी आहे. दिल्लीच्या कोट्यवधी लोकसंख्येच्या गरजा भागवणारे आणि तेथील बऱ्याच घाण वाहून, हे ओखला नावाच्या ठिकाणी पोहोचते. येथे त्यावर एक मोठे धरण बांधले गेले आहे, त्यामुळे नदीचा प्रवाह पूर्णपणे नियंत्रित झाला आहे. या धरणातून हरियाणा, दिल्ली आणि उत्तर प्रदेशमधील शेकडो मैलांच्या भूमीला सिंचनासाठी आग्रा कालवा मिळतो. दिल्लीपासून पुढे ते उत्तर प्रदेशात वाहते, हरियाणा आणि उत्तर प्रदेशची सीमा बनवते आणि हरियाणाच्या फरीदाबाद जिल्ह्याला उत्तर प्रदेशच्या गाझियाबाद जिल्ह्यापासून वेगळे करते.

ब्रज प्रदेशाच्या सांस्कृतिक हद्दीतील यमुना नदीचे पहिले प्रवेशद्वार बुलंदशहर जिल्ह्यातील खुर्जा तहसीलच्या 'जेबर' नावाच्या शहराजवळ आहे. तेथून ती दक्षिणेकडे वाहून फरिदाबाद (हरियाणा) जिल्ह्यातील पलवल तहसील आणि उत्तर प्रदेशच्या हाथरस जिल्ह्यातील खैर तहसील अलिगडची सीमा बनवते. त्यानंतर ती छत्र तहसीलच्या शाहपूर गावाजवळ मथुरा जिल्ह्यात प्रवेश करते आणि मथुरा जिल्ह्यातील छत्री आणि भट्ट तहसीलची सीमा निश्चित करते. जबेर ते शेरगड पर्यंत दक्षिणेकडे व नंतर पूर्वेकडे वळते. शेरगड हे ब्रज प्रदेशातील यमुनेच्या काठावर वसलेले पहिले उल्लेखनीय ठिकाण आहे.

पूर्वेकडे शेरगडपासून काही अंतरावर वाहून नंतर ती दक्षिण दिशेने मथुरा पर्यंत वाहते. मार्गाच्या दोन्ही बाजूंनी प्रसिद्ध वन आणि उद्यान आणि कृष्णा लीला स्थान आहेत. येथे ती भटकळ ते वृंदावन पर्यंत जाते आणि तीन बाजूंनी वृंदावनभोवती फिरते. पुराणांप्रमाणे ज्ञात आहे की, प्राचीन काळी वृंदावनात यमुनेचे बरेच प्रवाह होते, ज्यामुळे ते जवळजवळ द्वीपकल्पासारखे बनले होते. यामध्ये बरीच सुंदर जंगले आणि गवताळ जमीन होती, जिथे भगवान कृष्ण आपल्या सहकारी समवेत गायी चरत असत.

सध्याच्या काळात यमुनेचा एकच प्रवाह आहे आणि वृंदावन तिच्या काठावर वसलेले आहे. तेथे अनेक धर्माचार्य आणि भक्त कवींनी मध्य युगात वास्तव्य केले आणि कृष्णोपासना आणि कृष्णभक्तीचा उपदेश केला. वृंदावनमध्ये यमुनेच्या किनाऱ्यावर मोठे सुंदर घाट आहेत आणि त्यांच्याकडे बरीच मंदिरे, तीर्थे, छत्री आणि धर्मशाळा आहेत. हे यमुनेच्या किनाऱ्यांच्या सौंदर्यात भर घालत आहे. वृंदावन येथून दक्षिणेकडे वाहणारी ही नदी मथुरा शहरात प्रवेश करते.