महिना

एका महिन्यात सर्वसाधारण ३० दिवस असतात.

अरबी किंवा युरोपियन महिन्यांच्या तुलनेत भारतीय हिंदू महिने अधिक अचूक आणि वैज्ञानिक आहेत.

• चैत्र (मार्च-एप्रिल)
• वैशाख (एप्रिल-मे)
• ज्येष्ठ (मे-जून)
• आषाढ (जून-जुलै)
• श्रावण (जुलै-ऑगस्ट)
• भाद्रपद (ऑगस्ट-सप्टेंबर)
• आश्विन (सप्टेंबर-ऑक्टोबर)
• कार्तिक (ऑक्टोबर-नोव्हेंबर)
• मार्गशीर्ष (नोव्हेंबर-डिसेंबर)
• पौष (डिसेंबर-जानेवारी)
• माघ (जानेवारी-फेब्रुवारी)
• फाल्गुन (फेब्रुवारी-मार्च)

एका हिंदू महिन्यात दोन पक्ष (पंधरवडे) असतात. शुक्लपक्ष (किंवा शुद्ध पक्ष) आणि कृष्णपक्ष (किंवा वद्य पक्ष). शुक्ल पक्षात डोळ्याने दिसणारी चंद्राची कोर दिवसागणिक आकारमानाने मोठी होत जाते व पौर्णिमेला पूर्ण वर्तुळाकार पांढरे शुभ्र चंद्रबिंब दिसते. कृष्णपक्षात चंद्र दिवसेंदिवस वर्तुळाहून लहान लहान होत जातो व शेवटी अमावास्येला चंद्र अदृश्य (पूर्ण काळा) होतो.

मध्य व उत्तरी भारतात हिंदू महिने पौर्णिमान्त्त, तर दक्षिणी भारतात ते अमावास्यान्त असतात. दोन्ही पद्धतीत शुक्ल पक्षात महिन्याचे नाव तेच असते, परंतु नंतरच्या कृष्ण पक्षात उत्तरी भारतात पुढचा महिना चालू झालेला असतो.
उदा० चैत्र शुक्ल (दक्षिणी भारत) = चैत्र शुक्ल (उत्तरी भारत)
परंतु, चैत्र कृष्ण (दक्षिणी भारत) = वैशाख कृष्ण (उत्तरी भारत)

हिंदू महिने हे हिंदू सणांच्या सोईसाठी आहेत. हिंदू महिन्यातील विशिष्ट तिथीला विशिष्ट सण येतो. हिंदू महिने हे चंद्राच्या पृथ्वीभोवती होणाऱ्या प्रदक्षणेवरून ठरवले जातात. त्यामुळे ही चांद्र कालगणना आहे. साधारणपणे दर तीन वर्षांनी एका अधिक महिन्याची भर घालून हिंदू महिने सौर कालगणनेच्या बरोबरीला आणले जातात. हिंदू पंचांगातला मकरसंक्रांत हा सण सौर पद्धतीचा आहे.

भारत सरकारने राष्ट्रीय पंचांग बनवताना हिंदू महिन्यांची नावे वापरली आहेत.

ख्रिस्ती महिने किंवा इंग्रजी महिने हे पृथ्वीच्या सूर्याभोवती होणाऱ्या प्रदक्षणेवर आधारलेले आहेत. अर्थात ते सौर महिने आहेत.

• जानेवारी (पौष-माघ)
• फेब्रुवारी (माघ-फाल्गुन)
• मार्च (फाल्गुन-चैत्र)
• एप्रिल (चैत्र-वैशाख)
• मे (वैशाख-ज्येष्ठ)
• जून (ज्येष्ठ-आषाढ)
• जुलै (आषाढ-श्रावण)
• ऑगस्ट (श्रावण-भाद्रपद)
• सप्टेंबर (भाद्रपद-आश्विन)
• ऑक्टोबर (आश्विन-कार्तिक)
• नोव्हेंबर (कार्तिक-मार्गशीर्ष)
• डिसेंबर (मार्गशीर्ष-पौष)

• मोहरम
• सफर
• रबिउल अव्वल
• रबि उस्सानी
• जमादिल अव्वल
• जमादुस्सानी
• रज्जब
• शाबान
• रमजान
• शव्वाल
• जिल्काद
• जिल्हेज

मुसलमानी महिने हे हिंदू महिन्यांप्रमाणेच चांद्रमानावरून ठरवले जातात. पण हिंदू महिन्यांप्रमाणे अधिक महिन्याची व्यवस्था नसल्याने मुसलमानी महिने सौर कालगणनेच्या मागेमागे पडत जातात.

• फारवर्दिन
• आर्दीबेहेस्त
• खोर्दाद
• तीर
• अमरदाद
• शेहरेवर
• मेहेर
• आबान
• आदर
• दए
• बहमन
• स्पेन्दामर्द

• बैसाख
• जेठ
• हाड
• सावन
• भादो
• असू
• कत्तक
• मगर
• पोह
• माघ
• फागुन
• चेत