महाराष्ट्रातील विद्यापीठे

महाराष्ट्रातील विद्यापीठांची परंपरा इ.स. १८५७ पासून अस्तित्वात आहे. मुंबई विद्यापीठाच्या स्थापनेपासून उच्चशिक्षणाची सुरुवात महाराष्ट्रात झाली. त्यानंतर नागपूर विद्यापीठ इ.स. १९२३ मध्ये स्थापन झाले. पुणे विद्यापीठ इ.स. १९४८ आणि मराठवाडा विद्यापीठ इ.स. १९५६ मध्ये स्थापन झाले.

महाराष्ट्र राज्याच्या स्थापनेपूर्वी राज्यात मुंबई, पुणे, नागपूर, एस.एन.डी.टी. महिला विद्यापीठ आणि औरंगाबाद येथे मराठवाडा विद्यापीठ अशी पाच विद्यापीठे होती. आता (सन २०११)राज्यात कृषी, पशुपालन आणि मत्स्योत्पादन या विषयांसाठीची स्वतंत्र विद्यापीठे आहेत. यांच्या कार्याचे नियमन राज्य कृषि मंत्रालयामार्फत होते. या शिवाय नाशिक येथे महाराष्ट्र आरोग्य विज्ञान विद्यापीठ असून राज्यातील सर्व वैद्यकीय अ‍ॅलोपॅथी, आयुर्वेद, होमिओपॅथी, युनानी, दंतवैद्यक, रुग्ण शुश्रूषा विषयांची महाविद्यालये त्याला संलग्न आहेत. रायगड जिल्ह्यात लोणेरे येथे डॉ. आंबेडकर तंत्रज्ञान विद्यापीठ आहे, तसेच नागपूर येथे कविकुलगुरू कालिदास संस्कृत विद्यापीठ आहे. ही सर्व विद्यापीठे फक्त एकेका विषयासाठी निर्माण केली गेलेली आहेत. प्रत्यक्ष कॉलेजमधल्या वर्गात न बसता बाहेरून शिकता यावे अशी सोय असलेले यशवंतराव चव्हाण महाराष्ट्र मुक्त विद्यापीठ नाशिक येथे आहे. या विद्यापीठात निरनिराळ्या अभ्यासक्रमाची सोय केलेली आहे आणि संपूर्ण राज्यभर त्याचे कार्यक्षेत्र आहे.

या व्यतिरिक्त, मराठी भाषा विकासासाठी वेगळे विद्यापीठ हवे ही आग्रही मागणी अखिल भारतीय मराठी साहित्य संमेलन येथे या वर्षी करण्यात आलेली आहे. कायद्याच्या शिक्षणासाठी स्वतंत्र विधि विद्यापीठ स्थापन करण्यासाठी प्रयत्न होत आहेत. याबरोबर कोल्हापूरात शिवाजी विद्यापीठ सुविधा आहे.

राज्य विद्यापीठाशी संलग्न असणाऱ्या महविद्यालयास अभिमत विद्यापीठाचा दर्जा प्राप्त झाल्यास त्याची राज्य विद्यापीठाशी असलेली संलग्नता संपुष्टात येते.

महाराष्ट्रात एमबीबीएस-बीडीएसची १० अभिमत विद्यापीठे आहेत, तर एमबीबीएसची खासगी महाविद्यालये १४, तर बीडीएसची २२ आहेत. यापैकी अभिमत विद्यापीठांच्या स्वायत्त दर्जामुळे त्यांना शुल्क व प्रवेशविषयक राज्यांचे नियम लागू होत नाहीत. या सर्व विद्यापीठांना एमबीबीएस-बीडीएसकरिता आपापली प्रवेश परीक्षा घेता येत होती. मात्र ‘neet’ परीक्षेचीच्या सक्तीमुळे तसे करणे बंद झाले.

महाराष्ट्रातील खासगी अथवा स्वयंअर्थसहाय्यित विद्यापीठे ही महाराष्ट्र सरकारच्या एका कायद्यान्वये अस्तित्वात आली.

महाराष्ट्रात विद्यापीठ अनुदान आयोगाची (यूजीसी) आणि उच्च व तंत्र शिक्षण विभागाची कोणत्याच प्रकारची मान्यता नसणारी एकूण १३ बनावट विद्यापीठे कार्यरत आहेत.

वरील विद्यापीठांव्यतिरिक्त महराष्ट्रात काही 'राष्ट्रीय महत्त्वाच्या संस्था' आहेत. या कोणत्याही विद्यापीठांशी संलग्न नाहीत. या संस्थांकडूनच पदवी प्रदान केली जाते.

1. भारतीय प्रौद्योगिकी संस्थान मुंबई
2. विश्वेश्वरय्या राष्ट्रीय प्रौद्योगिकी संस्थान, नागपूर
3. भारतीय विज्ञान शिक्षण आणि संशोधन संस्था, पुणे
4. राष्ट्रीय औद्योगिक अभियांत्रिकी संस्था, मुंबई
5. इंडियन इन्स्टिट्यूट ऑफ इन्फॉर्मशन टेक्नॉलॉजी, पुणे

• श्रमिक विद्यापीठ, नागपूर
• ज्ञानेश्वर विद्यापीठ

श्रमिक विद्यापीठ, समाज शिक्षण मंदिर, आदर्शनगर, वरळी, मुंबई – ४२२४३३.

विनोद विद्यापीठ, पुणे

• महाराष्ट्रातील स्वायत्त महाविद्यालये
• यूजीसी
• भारताच्या विद्यापीठांची यादी
• महाराष्ट्रातील शिक्षण व्यवस्था

• महाराष्ट्राचे आरोग्य आणि आरोग्यविज्ञान विद्यापीठ डॉ. शाम अष्टेकर ,शुक्रवार, ८ ऑक्टोबर २०१० लोकसत्ता^{[मृत दुवा]}
• महाराष्ट्रात क्रीडा विद्यापीठ होणार काय? संजय बाबूराव शेटे, सचिव, मुंबई शारीरिक शिक्षण मंडळ, लोकसत्ता^{[मृत दुवा]}
• राज्यात बोगस विद्यापीठे सुसाट^{[permanent dead link]}