मध्यवर्ती संग्रहालय, नागपूर

मध्यवर्ती संग्रहालय नागपूर

Established	सन १८६३
Location	नागपूर, महाराष्ट्र, भारत
Collections	३००००+
Curator	मयुरेश खडके (संग्रहालयाध्यक्ष)
Owner	पुरातत्त्व व वस्तुसंग्रहालये संचालनालय, सांस्कृतिक कार्य विभाग, महाराष्ट्र शासन
Website	https://www.mahaarchaeology.in/museums

नागपूर येथे एक मध्यवर्ती संग्रहालयही आहे. मध्यवर्ती संग्रहालय हे नागपूर शहरातील प्रसिद्ध संग्रहालय असून मुख्य आकर्षणाचा विषय आहे. सन १८६३ मध्ये स्थापन झालेले नागपूर मध्यवर्ती संग्रहालय हे महाराष्ट्रातील सर्वात जुन्या संग्रहालयांपैकी एक आहे. त्याची गणना देशातील मोठ्या व जून्या संग्रहालयातही होते. यात डायनासोरचे जीवाश्म, नाणी, प्राचीन शिलालेख, शिल्पे, शस्त्रे, प्रति-ऐतिहासिक ते आधुनिक काळापर्यंतच्या आदिवासी कलाकृती यासारख्या महत्त्वाच्या कलाकृती आहेत. त्यात भारताच्या वेगवेगळ्या राज्यकालातील वेगवेगळी दालने आहेत.(गुप्त,मगध,मौर्य,वाकाटक,सातवाहन आदी). तसेच, यात पुरातत्त्व,पक्षीदालन,कला व उद्योग,चित्रकला,शस्त्रदालन आदी दालने पण आहेत. स्थानिक लोकं यास 'अजब बंगला' असेही म्हणतात.^[१]

नागपूर येथे संग्रहालय स्थापन करण्याची कल्पना सर्वप्रथम मध्य प्रांतातील पुरातन वास्तू संस्थेने 1862 मध्ये सुचविली होती. मध्य प्रांताचे तत्कालीन मुख्य आयुक्त सर रिचर्ड टेंपल यांच्या सूचनेनुसार नागपूर येथे संग्रहालय आणि ग्रंथालय स्थापन करण्यासाठी एक समिती स्थापन करण्यात आली होती. समितीच्या योजनेनुसार, १८६३ मध्ये नागपूर मध्यवर्ती संग्रहालयाची स्थापना करण्यात आली. सर रिचर्ड टेंपल यांच्या नेतृत्वाखाली मध्य भारतातील राजघराणे, स्थानिक प्रमुख, जमीनदार आणि सर्व जिल्हाधारकांनी दुर्मिळ वस्तू संग्रहित करण्यात प्रचंड रस घेतला. नव्याने स्थापन झालेल्या संग्रहालयासाठी. 1865-66 मध्ये नागपूर आणि जबलपूर येथे भरलेल्या प्रदर्शनांमधून प्रदर्शने मिळवून संग्रह समृद्ध झाला. संग्रहालयातील संग्रह छत्तीसगड, विदर्भ, मध्य प्रदेश आणि अगदी पश्चिम महाराष्ट्राच्या काही भागांतून आणला गेला. त्याच्या स्थापनेनंतर संग्रहालय मध्य प्रांताच्या सार्वजनिक सूचना संचालकांच्या देखरेखीखाली होते; परंतु 1883 मध्ये ते कृषी संचालकांकडे हस्तांतरित करण्यात आले. 1919 मध्ये, संग्रहालय पुन्हा उद्योग विभागाकडे हस्तांतरित करण्यात आले. 1947 मध्ये स्वातंत्र्य मिळाल्यापासून, संग्रहालयातील क्रियाकलाप मुख्यतः आधुनिक मार्गावर गॅलरी पुनर्रचना करण्याच्या दिशेने निर्देशित केले जातात. सध्या हे संग्रहालय महाराष्ट्र शासनाच्या पुरातत्व व वस्तुसंग्रहालयाच्या नियंत्रणाखाली आहे. डिजिटायझेशन ड्राइव्हचा एक भाग म्हणून, आता संग्रहालयात 10 परस्परसंवादी माहिती कियोस्क स्थापित केले आहेत. डिस्प्ले गॅलरीमध्ये क्विक रिस्पॉन्स (क्यूआर) कोड स्थापित करणारे सेंट्रल म्युझियम हे महाराष्ट्रातील पहिले संग्रहालय आहे, जे मराठी, हिंदी, इंग्रजी आणि 13 परदेशी भाषांमध्ये कलाकृतींची माहिती देते.

हे संग्रहालय नागपुरातील सिव्हिल लाईन्स भागात कॅप्टन कोबे यांनी डिझाइन केलेल्या वसाहती शैलीतील इमारतीमध्ये आहे. म्युझियम गॅलरीमध्ये 8,000 स्क्वेअर फूट डिस्प्ले स्पेस आहे.

संग्रहालय वेगवेगळ्या थीमसह अकरा गॅलरींमध्ये पसरलेले आहे.

या गॅलरीमध्ये डायनासोरचे जीवाश्म, खनिज दगड, शिंगे, सरपटणारे प्राणी, मासे आणि इनव्हर्टेब्रेट्सचे नमुने यांचा दुर्मिळ संग्रह आहे. डायनासोरच्या जीवाश्मांपैकी एक जवळजवळ 67.5 दशलक्ष वर्षे जुना आहे. हे जीवाश्म जैनोसॉरसचे आहे (भारतातील आणि विस्तृत आशियातील एक मोठा टायटॅनोसॉरियन डायनासोर) जो मध्य प्रदेशातील जबलपूर जिल्ह्यात १९३२-३३ मध्ये उत्खनन करण्यात आला होता.  यासोबतच ही गॅलरी मध्य भारतातील वनस्पती आणि प्राण्यांची झलकही दाखवते.

या दालनात मौर्य काळापासून मराठा काळापर्यंत दगडी शिल्पांचा संग्रह आहे. यामध्ये हिंदू, बौद्ध व जैन तिन्ही धर्मातील शिल्पे आहेत. गांधार, वाकाटक, यादव व मराठा कालीन शिल्प संग्रह आहे.

या गॅलरीत आदिवासी, मुघल, मराठा आणि ब्रिटिश शासकांनी वापरलेल्या शस्त्रास्त्रांचा समृद्ध संग्रह आहे.

आदिवासी कलादालन आदिवासी समुदायांद्वारे वापरल्या जाणाऱ्या वस्तू जसे की बूमरँग, तंबाखूचे बॉक्स, साधने, वाद्ये, अवजारे, हत्यारे इत्यादींचे प्रदर्शन करते.

या दालनात नगरधन व इतर उत्खननातून प्राप्त पुरावशेषांचा संग्रह आहे. यामध्ये नाणी, मृदभांडी, प्राचीन अलंकार आदींचा समावेश आहे. पर्यटकांना सरस्वती-सिंधू आणि कौंदिन्यपुरा उत्खननातील चाळकोलिथिक साइट्स, मेगॅलिथिक सारकोफॅगस, दगड आणि तांब्याचे शिलालेख, विविध वयोगटातील नाणी आणि धातू इत्यादी पुरातन वास्तू पाहता येतात.

नागपूर सेंट्रल म्युझियममध्ये एक आर्ट गॅलरी देखील आहे, ज्यामध्ये बॉम्बे स्कूल ऑफ आर्टची, मराठा शैलीतील दिग्गज कलाकारांची काही अनोखी चित्रे आहेत.

या दालनामध्ये विविध कलावस्तू आहे ज्यामध्ये धातूचे पुरावाशेष, चीनी मातीचे भांडे, चांदींचे भांडे, काष्ठशिल्प, मृत्तिकाशिल्प, हस्तीदंत कलाकृती, प्राण्यांच्या शिंगांपासून निर्मित कलाकृती, वस्त्र, तसेच मृद पाषाणाच्या कलाकृती आदींचा समावेश आहे.

नागपूरच्या इतिहासाला वाहिलेली खास गॅलरीही संग्रहालयात तयार करण्यात आली आहे. येथे, नागपूरच्या ऐतिहासिक छायाचित्रांचा समावेश आहे.

संग्रहालयात दुर्मिळ प्राचीन शिलालेख, हस्तलिखिते, पुस्तके आणि प्रकाशनांसह संदर्भ ग्रंथालय आहे.

• डायनासोरचे जीवाश्म मध्य भारताच्या प्रदेशातून उत्खननातून मिळाले
• प्रति-ऐतिहासिक हत्तीची मोठी कवटी
• मध्य भारतातील विविध प्राण्यांचे पुतळे
• गांधार व वाकाटक कालीन शिल्पे व शिलालेख
• देशातील नामवंत चित्रकारांची चित्रे
• नागपुरातील ऐतिहासिक वास्तूंची जुनी छायाचित्रे
• युनायटेड किंगडमच्या राणी व्हिक्टोरियाचे पुतळे ( स्वातंत्र्य मिळाल्यानंतर विधानभवन, नागपूर येथून काढले)