मटकी
मटकी (मठ; हिंदी - मोट; गुजराती - मठ, मट; कानडी - मडिके; संस्कृत - मुकुष्टक, वनमुग्द; इंग्रजी - ॲकोनाइट बीन, मट अथवा मॉथ बीन; लॅटिन - विग्ना ॲकॉनिटिफोलिया; कूल - लेग्युमिनोजी; उपकुल - पॅपिलिऑनेटी). हे एक वर्षायू (जीवनक्रम एका हंगामात पूर्ण होणारे) व लागवडीतील कडधान्य आहे. [१]
मटकीचा वेल किंवा झुडूप असतो. ही मूळची भारतातील असून भारतात सर्वत्र (हिमालय ते कन्याकुमारीपर्यंत; वायव्य भारतात १,२०० मी. उंचीपर्यंत) आढळते; रानटी अवस्थेत मात्र आढळत नाही. विग्नार या वंशात हल्ली मूग, उडीद, तूर, चवळी यांचा समावेश केलेला असून त्यांच्याशी साम्य आढळल्याने आता त्या वंशात मटकीचाही समावेश करतात. ह्या वनस्पतीच्या खोडावर व फांद्यांवर बारीक केस तुरळकपणे असून पाने सोपपर्ण (तळाशी लहान उपांगे असलेली), संयुक्त व त्रिदली असतात; प्रत्येक दलाचे तीन ते पाच विभाग (दलके) असतात. उपपर्णे अरुंद व टोकदार असतात. खोडावर लहान पिवळ्या फुलांच्या मंजिऱ्या लांबट दांड्यावर येतात; शिंबा (शेंगा) लहान, गोलसर व २.५ – ६ सेंमी. लांब असून त्यांत ६ – १२, किंचित लांबट (४ X २ मिमी.) व पिंगट बिया असतात; प्रत्येक बीजात दोन जाड व लांबट दलिका असतात व पुष्क (गर्भाबाहेरील अन्नांश) नसतो. फुलाची संरचना साधारणपणे अगस्ता किंवा वाटाणा यांच्या फुलांप्रमाणे पतंगरूप असते; स्वपरागणाने (एकाच फुलातील पराग व स्त्री - केसराचा– किंजल्काचा – संपर्क होऊन) बीजोत्पादन होते.
वनस्पतीची इतर सामान्य शारीरिक लक्षणे
लेग्युमिनोजी कुलातील (शिंबावंत कुलातील) पॅपिलिऑनेटी उपकुलात वर्णन केल्याप्रमाणे असतात. बियांचा (विशेषतः बियांना मोड आणून त्यांचा) जेवणात वापर करतात; ते महत्त्वाचे अन्न आहे. मटकीत जलांश १०.८%, प्रथिने २३.६%, वसा (स्निग्ध पदार्थ) १.१%, तंतू ४.५% व इतर कार्बोहायड्रेटे ५३.५% आणि खनिजे १०० ग्रॅममध्ये ३.५ ग्रॅम आढळतात. तिच्यात कॅरोटीन, थायामीन, रिबोफ्लाविन, निॲकसीन आणि क ही जीवनसत्त्वे असतात. मोड आलेल्या बियांत क जीवनसत्त्व अधिक प्रमाणात असते.
मूग, उडीद व मटकी यांच्या बिया तेलावर भाजून (तिखट - मिठासह) केलेल्या पदार्थास ’दाल मोठ’ (डाळमूठ) म्हणतात.
मटकीची मुळे मादक असतात; ज्वरात मटकी पथ्यकर आहे. मटकी वाजीकर (कामोत्तेजक), पित्तविकाररोधक, पाचक व हृदयास बल देणारी आहे. सुश्रुतसंहितेत मटकीचा उल्लेख ‘वनमुग्द’ या नावाने आला आहे.
मटकी खाण्याचे फायदे
१) सकाळी उठल्यावर नाश्‍त्यामध्ये मोड आलेली कडधान्ये खाल्याने शरीराला भरपूर प्रमाणात मिळतात.
२) वजन कमी करायचे असेल तर मोड आलेली कडधान्ये नियमितपणे खात जा.
३) शरीराला पुरेशी ऊर्जा मिळते.
४) साखरेचे प्रमाण नियंत्रित राहते.
५) सकाळी नाश्त्याला मोड आलेली कडधान्ये खाल्ली तर दिवसभर तुमचा उत्साह टिकून राहील.
६) मोड आलेल्या कडधान्यामधील जीवनसत्त्वे आणि खनिजे तुमच्या केस आणि त्वचेसाठी फायदेशीर असतात.
वात विकार असेल तर मटकी खाऊ नये.[२]
संदर्भ आणि नोंदी
- ^ "Microsoft Internet Information Services 8". marathivishwakosh.maharashtra.gov.in. 2020-07-02 रोजी पाहिले.
- ^ Warankar, Amol (2021-01-11). "मटकी खाण्याचे 7 आरोग्यदायी फायदे ! कोणत्या आजारात खाऊ नये मटकी ? जाणून घ्या | eat moth bean and keep fit these are benefits | policenama.com". पोलीसनामा (Policenama) (इंग्रजी भाषेत). 2022-09-13 रोजी पाहिले.