भारतीय धर्म

ह्या लेखाचा/विभागाचा इंग्रजी किंवा अमराठी भाषेतून मराठी भाषेत भाषांतर करावयाचे बाकी आहे. अनुवाद करण्यास आपलाही सहयोग हवा आहे. ऑनलाईन शब्दकोश आणि इतर सहाय्या करिता भाषांतर प्रकल्पास भेट द्या.

ह्या लेखाचा/विभागाचा इंग्रजी किंवा अमराठी भाषेतून मराठी भाषेत भाषांतर करावयाचे बाकी आहे. अनुवाद करण्यास आपलाही सहयोग हवा आहे. ऑनलाईन शब्दकोश आणि इतर सहाय्या करिता भाषांतर प्रकल्पास भेट द्या.

भारतीय धर्म किंवा दक्षिण आशियाई धर्म हे असे धर्म आहेत जे भारतीय उपखंडात जगातील अनेक धर्मांचे मूळ म्हणून उगम पावले आहेत आणि ते धर्मावर आधारित आहेत. भारतीय उपखंडात मध्ये वेगवेगळ्या कालावधीत येथे हिंदू ( शैव-धर्म, वैष्णव धर्म, शाक्त पंथ धर्म ), जैन, बौद्ध, शीख, अय्यावलि द धर्म दिसू लागले आणि वेळ जगभरातील पसरली. बहुतेकदा हे सर्व अनेक धर्म आणि पंथांसह एकच धर्म मानले जातात. हे सर्व धर्म पूर्वेकडील धर्म म्हणून वर्गीकृत आहेत. जरी भारतीय धर्म हे भारतीय इतिहासात गुंफलेले असले तरी, ते धार्मिक समुदायांची विस्तृत श्रेणी तयार करतात आणि ते भारतीय उपखंडापुरते मर्यादित नाहीत.^[१]

या धर्मांच्या अनुयायांच्या विचारसरणी, प्रक्षेपण आणि सामाजिक एकसंधतेमुळे, या समजुतींना व्यापक हिंदू धर्माचे उपविभाग किंवा उपजाती देखील मानले जाते. मंदिरे, मठ, प्रार्थनास्थळे, सण, संस्कृती, परंपरा, कर्मकांड, जातिव्यवस्था, विश्वशास्त्र, धर्मशास्त्र, साहित्य, वेद, दिनदर्शिका, या सर्व धर्मांमध्ये साम्य आहे. सर्व धर्माच्या लोकांनी सर्व धर्माच्या मंदिरांना भेट देण्याची प्रथा आहे.^[२] हे सर्व धर्म जातिव्यवस्थेचे पालन करतात.

हिंदू धर्म हा आशिया खंडातील दुसरा सर्वात मोठा धर्म आणि सर्वात जुना धर्म आहे. 100 कोटींहून अधिक लोक या धर्माचे पालन करतात. लोकसंख्येच्या दृष्टीने भारत, नेपाळ आणि बाली बेटांमध्ये हा बहुसंख्य धर्म आहे. भूतान, इंडोनेशिया, बांगलादेश, म्यानमार, कॅरिबियन, मलेशिया, सिंगापूर आणि श्रीलंका येथे लक्षणीय संख्येने हिंदू राहतात. हिंदू धर्माचे सामान्यतः शैव, वैष्णव आणि सकतम असे वर्गीकरण केले जाते.

मुस्लिम हा धर्म जगातील दुसरा क्रमांकाचा धर्म असुन भारतातील सुद्धा दुसरा क्रमांक असलेला सर्वात मोठा धर्म आहे. भारतीय जनगणना २०११ नुसार एकूण जनतेच्या सुमारे १४.२% भारतीय मुस्लिम आहेत. अशांततेचा संदेश देणारा हा धर्म भारतच नव्हे तर पुर्ण जगात आपल्याला विस्तारलेला दिसतो.जगाच्या दक्षिण आशिया भागात सर्वात जास्त मुस्लिम संख्या पाहावयास मिळते. भारतातील बहुसंख्य मुस्लिम सुन्नी पंथीय असुन अल्प प्रमाणात शिया पंथाचे लोक भारतात राहतात.

जैन धर्म हा भारतीय धर्म आहे. जैन बहुधा भारतात राहतात पण ते जगाच्या अनेक भागात आढळतात.^[३] भारताच्या राजकीय, आर्थिक आणि नैतिक वैशिष्ट्यांवर जैन धर्माचा प्रभाव लक्षणीय आहे. भारतातील धर्मांमध्ये जैन हे सर्वात जास्त शिक्षित आहेत.^[४][५] जैन ग्रंथालये ही भारतातील सर्वात जुनी ग्रंथालये मानली जातात.^[६][७] सध्याच्या महावीरांची शिकवण या धर्माची मार्गदर्शक तत्त्वे आहेत.

बौद्ध धर्म हा जगातील चौथा आणि आशियातील तिसरा सर्वात मोठा धर्म आहे. धर्माची सुरुवात सिद्धार्थ गौतमाने केली. आशियातील 12% लोक या धर्माचे पालन करतात. भूतान, म्यानमार, कंबोडिया, थायलंड, श्रीलंका, तिबेट आणि मंगोलियामध्ये हा प्रमुख धर्म आहे. चीन, तैवान, उत्तर कोरिया, दक्षिण कोरिया, सिंगापूर आणि व्हिएतनाममध्ये बौद्धांची लक्षणीय संख्या आहे. बौद्ध धर्माचे सामान्यतः थेरवाद बौद्ध आणि महायान बौद्ध धर्म असे वर्गीकरण केले जाते.

शीख धर्म हा जगातील पाचवा सर्वात मोठा धर्म आहे. सुमारे तीन कोटी लोक या धर्माचे पालन करतात. हे 1500च्या दशकात गुरू नानक यांनी तयार केले होते. हे भारतीय उपखंडाच्या उत्तरेकडील पंजाबमध्ये दिसले. शीख हे नाव संस्कृत शब्दापासून आले आहे ज्याचा अर्थ विद्यार्थी (शीख) आहे. हा भारतातील चौथा सर्वात मोठा धर्म आहे आणि त्याची भारतीय लोकसंख्येच्या 2% लोकसंख्या आहे. भारताव्यतिरिक्त, कॅनडा, अमेरिका, पाकिस्तान, अफगाणिस्तान, युनायटेड किंग्डम, ऑस्ट्रेलिया, सिंगापूर, मलेशिया, पूर्व आफ्रिका आणि मध्य पूर्व येथे शीख लोक राहतात.

या सुधारणा चळवळींना काही वेळा नवीन धर्म मानले जाते. हे सर्व हिंदू जीवनपद्धती शिकवतात. ते सुद्धा धर्मधर्माचा एक भाग आहेत. याचे पालन करणारे सर्व हिंदू धर्माचे पालन करतात.

एकोणिसाव्या शतकाच्या मध्यभागी अय्यावझी , दक्षिण भारत, कन्याकुमारी जिल्ह्यात कॅमितोप्पू या धर्माच्या सैद्धांतिक भागामध्ये एकेरी स्वरूप आले. भारतीय जनगणनेमध्ये अय्यावझी हा हिंदू संप्रदाय मानला जातो.^[८]

वीर शाकाहारी किंवा लिंकायतम हे शाकाहारी आणि धार्मिक विभागणी जे एका धर्मातून उद्भवले. कर्नाटकातील लिंगायत समाजामध्ये याचे पालन केले जाते. .

शिर्डी साईबाबा, ज्यांना शिर्डी साईबाबा म्हणूनही ओळखले जाते, हे एक भारतीय आध्यात्मिक गुरू आहेत ज्यांना त्यांचे भक्त श्री दत्तगुरूंचे रूप मानतात आणि त्यांना संत आणि पकीर म्हणून ओळखले जाते.

आर्यन सोसायटी ही एकात्मक भारतीय हिंदू सुधारणा चळवळ आहे जी वेदांच्या सामर्थ्यावर विश्वास ठेवून तत्त्वज्ञान आणि पद्धतींचा प्रचार करते. समाजाची स्थापना 10 एप्रिल 1875 रोजी संन्यासी स्वामी दयानंद सरस्वती यांनी केली.

हिंदू धर्म, बौद्ध धर्म, जैन आणि शीख धर्म हे काही महत्त्वाचे तत्त्वज्ञान सामायिक करतात ज्यांचा वेगवेगळ्या गट आणि व्यक्तींद्वारे वेगळ्या पद्धतीने अर्थ लावला जातो. 19व्या शतकापर्यंत, त्या भिन्न धर्मांच्या अनुयायांनी स्वतःला एकमेकांचे विरोधक म्हणून लेबल लावले नाही, परंतु "स्वतःला एकाच विस्तारित सांस्कृतिक कुटुंबाचे सदस्य मानले."

धर्माच्या मुख्य संकल्पनेत ते गुंफलेले असल्यामुळे या धर्मांना धर्मधर्म म्हणतात. संदर्भानुसार धर्माचे वेगवेगळे अर्थ आहेत. उदाहरणार्थ ते सद्गुण, कर्तव्य, न्याय, अध्यात्म इत्यादींचा संदर्भ घेऊ शकते.^[९]

हिंदू, बौद्ध, जैन आणि शीख धर्म मोत्सम आणि पुनर्जन्माच्या चक्रातून मुक्तीची कल्पना सामायिक करतात. या प्रकाशनाच्या नेमक्या स्वरूपामध्ये ते भिन्न आहेत.

विधीमध्ये सामान्य वैशिष्ट्ये देखील आढळू शकतात. मस्तकावर अभिषेकाचे समारंभ शीख अपवाद वगळता, सर्व तीन वेगळ्या परंपरा महत्त्वाचे आहे. इतर उल्लेखनीय विधींमध्ये मृतांचे अंत्यसंस्कार, विवाह समारंभ आणि विविध विवाह समारंभ यांचा समावेश होतो. चार परंपरांमध्ये कर्म, धर्म, संसार, मोत्सम आणि विविध प्रकारचे योग यांचा समावेश आहे.

या सर्व धर्मांमध्ये राम हे एक वीर पुरुष आहे. मध्ये हिंदू तो एक देशी राजा या स्वरूपात देव अवतार; बौद्ध धर्मात, तो बोधिसत्व-अवतार आहे; मध्ये जैन धर्म, तो एक परिपूर्ण मनुष्य होता. बौद्ध रामायणांपैकी: वसंतराजटक, रेगर, रामज्ञान, फ्रा लक फ्राम, हिकायत सेरी राम, इ. कामती रामायण आसामच्या कामती जमातीत देखील आढळते, जो बोधिसत्वाचा अवतार राम या राक्षस राजाला शिक्षा देण्यासाठी अवतरला होता. रावणाची आई रामायण हे आणखी एक पुस्तक आहे जे आसाममधील दैवी कथा पुन्हा सांगते.

या धर्मांचे बहुतेक अनुयायी दक्षिण आशिया, आग्नेय आशिया आणि पूर्व आशियातील आहेत . इस्लामच्या आगमनापूर्वी मध्य आशिया, मलेशिया ^[१४] आणि इंडोनेशिया हे ऐतिहासिकदृष्ट्या हिंदू आणि बौद्ध बहुसंख्य होते.^{[१५][१६][१७]} आशियाच्या बाहेर, आज, युनायटेड स्टेट्स, कॅनडा, कॅरिबियन, युनायटेड किंग्डम, मध्य पूर्व, मॉरिशस, ऑस्ट्रेलिया, युरोपियन युनियन आणि दक्षिण आफ्रिका येथे धार्मिक लोकांची लक्षणीय लोकसंख्या आहे. सर्व दक्षिण आशियाई लोक धर्म धर्माच्या अंतर्गत येतात.

जागतिक धर्मांचे सामान्यतः भारतीय धर्म आणि अब्राहमिक धर्म असे वर्गीकरण केले जाते. सध्या, जगातील धर्मांचे सुमारे 2 अब्ज अनुयायी जगाच्या लोकसंख्येच्या 24% आहेत. तसेच, काही दक्षिण-पूर्व आशियाई देश, हिंदू आहेत बौद्ध मानले. मध्ये पूर्व आशियाई जपान आणि देश चीन , बौद्ध अनुसरण करणारे लोक त्यांच्या पारंपारिक धर्म सोबत व्यवस्थित मोजली नाहीत.^{[१८][१९]}

20 व्या शतकापूर्वी, या धर्माच्या सर्व अनुयायांना हिंदू म्हणले जात असे. भारताला स्वातंत्र्य मिळाल्यानंतरच शीख आणि जैन हे वेगळे धर्म मानले गेले.^{[२०][२१][२२]}

ऑस्ट्रेलिया, युनायटेड स्टेट्स, कॅनडा आणि युरोपमधील हिंदू परिषद संघटना, समुदाय आणि राजकीय पक्षांचे सदस्य तसेच शीख, जैन आणि इतर भारतीय लोक धर्मांचे प्रतिनिधित्व करते ^{[२३][२४]} .

शीख, जैन आणि बौद्ध धर्माचे अनुयायी भारताच्या सामाजिक रचनेनुसार व्यापक हिंदू मानले जातात. 2005 मध्ये, भारताच्या सुप्रीम कोर्टाने घोषित केले की शीख आणि जैन हे एक व्यापक हिंदू समुदायाचा भाग आहेत. शीख, बौद्ध, जैन आणि भारतातील सर्व लोक धर्म हिंदू मानले जातात आणि त्यांना हिंदू नागरी कायदा लागू होतो.^{[२५][२६]}

1955 हिंदू विवाह कायदा "हिंदूंना बौद्ध, जैन, शीख आणि ख्रिश्चन, मुस्लिम, पारशी किंवा ज्यू व्यतिरिक्त इतर कोणीही" म्हणून परिभाषित करतो. भारताच्या संविधानात पुढे असे म्हणले आहे की "शिख, जैन किंवा बौद्ध धर्माचा दावा करणाऱ्या व्यक्तींचा संदर्भ घेण्यासाठी हिंदूंचा संदर्भ विचारात घेतला जाईल." ^[२७]

न्यायिक स्मरणपत्रात, भारताच्या सर्वोच्च न्यायालयाने शीख आणि जैन धर्माचा उल्लेख हिंदू धर्मातील उपविभाग किंवा विशेष श्रद्धा आणि हिंदू धर्माचा एक संप्रदाय म्हणून केला आहे.^[२८]

जरी ब्रिटिश भारतीय सरकारने 1873 मध्ये झालेल्या पहिल्या जनगणनेपासून भारतातील जैनांना हिंदू धर्माचा उपविभाग मानले असले तरी, 1947 मध्ये स्वातंत्र्यानंतर शीख आणि जैन यांना राष्ट्रीय अल्पसंख्याक मानले गेले नाही.^[२८]

2005 मध्ये, भारताच्या सर्वोच्च न्यायालयाने संपूर्ण भारतातील जैनांना धार्मिक अल्पसंख्याक दर्जा देणारे विधेयक जारी करण्यास नकार दिला. जैन धर्माच्या अल्पसंख्याक दर्जाबाबत निर्णय घेण्याचे अधिकार न्यायालयाने संबंधित राज्यांवर सोडले.^[२९]

तथापि, जैन, बौद्ध आणि शीख हे धार्मिक अल्पसंख्याक आहेत की नाही याविषयी काही वैयक्तिक राज्यांमध्ये गेल्या काही दशकांमध्ये निर्णय जाहीर करून किंवा कायद्याची अंमलबजावणी करून मतभेद आहेत. एक उदाहरण म्हणजे 2006 मध्ये उत्तर प्रदेशातील एका प्रकरणात सर्वोच्च न्यायालयाने दिलेला निर्णय ज्याने जैन धर्माला हिंदू धर्मापासून अविभाज्य घोषित केले. तथापि, सर्वोच्च न्यायालयाने जैन धर्माला वेगळा धर्म मानणाऱ्या विविध न्यायालयीन प्रकरणांचाही उल्लेख केला. दुसरे उदाहरण म्हणजे गुजरात धार्मिक स्वातंत्र्य विधेयक, हिंदू धर्मात जैन आणि बौद्धांची व्याख्या करण्याचा प्रयत्न करणाऱ्या कायद्यातील दुरुस्ती.^{[३०][३१]}

• अब्राहमिक धर्म