बौद्ध धर्म आणि हिंदू धर्म

हिंदू धर्म आणि बौद्ध धर्म हे दोन्ही प्राचीन धर्म आहेत आणि दोन्हीही भारतभूमीवरून उदयास आले आहेत. गौतम बुद्ध हा हिंदू धर्माच्या वैष्णव पंथातील दहावा अवतार मानला जातो, मात्र बौद्ध धर्म हे मत नाकारतो.

ओल्डनबर्गचा असे मत आहे की, बुद्धापूर्वी तत्त्वज्ञानाचे चिंतन निरंकुश झाले होते. तत्त्वांवरील चर्चा अराजकतेकडे नेली जात होती. बुद्धांच्या शिकवणींमधील ठोस तथ्यांकडे परत जाण्याचा सतत प्रयत्न चालू आहे. त्यांनी वेद, पशूंचे यज्ञ बळी आणि ईश्वर यांना नकार दिला. ईश्वर, वेद आणि प्राणी बळी यांच्यावर केलेली टीका भूरीद जातक कथेत आढळते.

बौद्ध धर्म हा भारतीय विचारसरणीचा सर्वात विकसित प्रकार आहे आणि तो हिंदू धर्म (सनातन धर्म) सदृश आहे. दया, क्षमा, अपरिग्रह इत्यादी हिंदू धर्माची दहा चिन्हे बौद्ध धर्माप्रमाणेच आहेत. हिंदू धर्मात मूर्तीपूजा कायम आहे, तसेच बौद्ध मंदिरेही मूर्तींनी भरली आहेत. प्रसिद्ध इंग्रजी प्रवासी डॉ. डी.एल. स्नेल्गोव्ह यांनी आपल्या 'द बुद्धिस्ट हिमालय' पुस्तकात लिहिले आहे की, "मी सतलज खोरे ओलांडून भारतात आलो", तेव्हाकाश्मीर ते सतलज हा मार्ग एकच होता. हा तो काळ आहे जेव्हा काश्मीर हे भारतीय यंत्रणेचे केंद्र होते, म्हणून बौद्ध लोकांनी भारतीय यंत्रणेचा स्वीकार करणे आश्चर्यकारक नाही.

1. दोन्ही धर्म भारतीय आहेत.
2. दोघेही प्राचीन धर्म आहेत.
3. दोन्ही धर्मांचे ९०% पेक्षा जास्त अनुयायी आशियामध्ये राहतात.
4. समान मूलभूत शब्दावली - कर्म, धम्म, बुद्ध^[१] इ.
5. समान प्रतीकात्मकता, चलन, टिळा, आणि स्वस्तिक इ.

ईश्वर

गौतम बुद्धांनी ब्रह्मदेवाला कधीच ईश्वर मानले नाही.^[२]

खुद्दूका निकायच्या भूरीद जातक कथेत अशा प्रकारे ब्रह्माची टीका आढळतेः

"जर ब्रह्मा हा सर्व लोकांचा "देव" आणि सर्व प्राण्यांचा स्वामी असेल तर त्याने जगात हा भ्रम, असत्य, दोष आणि वस्तू कशा तयार केल्या? जर ब्रह्मा हा सर्व लोकांचा "देव" आणि सर्व प्राण्यांचा स्वामी असेल तर हे अरिट्ठ! तो स्वतः अपवित्र आहे, कारण त्याने धर्मात जगताना पाप केले.^[३]

आणि महाबोधी जातकात बुद्ध असेही सांगतात:

“जर भगवंताने सर्व जगाच्या उदरनिर्वाहाची व्यवस्था केली तर त्याच्या इच्छेनुसार माणसाला ऐश्वर्य मिळते आहे! त्याच्यावर आपत्ती आहे, तो चांगल्या आणि वाईट गोष्टी करतो, जर मनुष्य केवळ देवाची आज्ञा पाळत असेल तर देव दोषी आहे.^[४]

आत्मा

बुद्धाने आत्म्याला नाकारले आहे आणि असे म्हणले आहे की एक प्राणी पाच तत्त्वांनी बनलेला आहे. आत्मा असे काहीही अस्तित्वात नाही.^[५]

वेद

बुद्धाने वेदांना स्पष्टपणे नकार दिला आहे. तिविज सुत्त आणि भुरीदत्त जातक कथेत त्याचा उल्लेख आढळतो. :

वर्ण

जेथे हिंदू धर्म चार वर्णांमधील फरक सूचित करतो, त्यात बुद्धांनी सर्व वर्ण (ब्राह्मण, क्षत्रिय, वैश्य, शूद्र) समान मानले. सर्व वर्ण एकसारखे आहेत याची पुष्टी अस्सलायान सुत्त केली. बुद्धांच्या वर्णव्यवस्थेविरूद्ध एक प्रसिद्ध विधान म्हणजे वसल्ल सुत्तमध्ये अशा प्रकारे आपल्याला आढळते :

"जन्माने कोणीही निकृष्ट (नीच) नसतो आणि जन्माने कोणीही ब्राह्मणही (श्रेष्ठ) नसतो. कर्माद्वारे कोणीही निकृष्ट ठरतो आणि केवळ कर्मानेच कोणीही ब्राह्मण ठरतो.^[६]