बिर्ला कुटुंब

बिर्ला कुटुंब हे भारतातील एक व्यापारी कुटुंब आहे. हे कुटुंब भारताच्या औद्योगिक आणि सामाजिक इतिहासाशी जोडलेले कुटुंब आहे. हे कुटुंब ईशान्य राजस्थानमधील शेखावती भागातील पिलानी शहरातून आले आहे. ते अजूनही पिलानी मध्ये त्यांचे निवासस्थान सांभाळतात^[१] आणि तेथे BITS, पिलानीसह अनेक शैक्षणिक संस्था चालवतात.^[२]

बिर्ला कुटुंबाचे मूळ वैश्य व्यापाऱ्यांच्या माहेश्वरी जातीचे आहे परंतु 1922 मध्ये त्यांना त्यांच्या पारंपारिक समुदायातून बहिष्कृत करण्यात आले जेव्हा त्यांच्यापैकी एक सदस्य, रामेश्वर दास बिर्ला यांनी जाती विवाह नियमांचे उल्लंघन केल्याचे समजले.^[३] ते मारवाडी आहेत आणि परंपरागत राजस्थानातील व्यापाऱ्यांना मारवाडी म्हणले जाते. हे कुटुंब ईशान्य राजस्थानमधील शेखावती भागातील पिलानी शहरातून आले आहे. ते अजूनही पिलानी मध्ये त्यांचे निवासस्थान सांभाळतात आणि तेथे BITS, पिलानीसह अनेक शैक्षणिक संस्था चालवतात.

पिलानीमध्ये 19व्या शतकाच्या पूर्वार्धात सेठ शोभाराम, सेठ भुधरमलचा नातू, स्थानिक व्यापारी राहत होता. त्यांचा मुलगा, सेठ शिव नारायण (1840-1909), ज्याने पहिल्यांदा पिलानीच्या बाहेर पाऊल टाकले. यावेळी, अहमदाबाद हे रेल्वेचे प्रमुख होते जे वायव्य भारतातील एका मोठ्या प्रदेशातून व्यापार करत होते. माल (प्रामुख्याने कापूस) शहरातून शहरात आणला जायचा आणि तेथून रेल्वेने मुंबईला इंग्लंड आणि इतर देशांमध्ये निर्यातीसाठी पाठवला जायचा. इंग्लंडला पाठवण्याआधी कापूस स्वच्छ करण्यासाठी अहमदाबादमध्ये अनेक कापूस जिनिंग युनिट्सची स्थापना करण्यात आली होती. या कापसाच्या व्यापारात भाग घेणारे शिव नारायण बिर्ला हे सुरुवातीच्या भारतीय व्यापाऱ्यांपैकी एक होते. नंतर, ब्रिटनने चीनबरोबर अफूचा व्यापार जोमाने वाढवला आणि भारतात खसखसची लागवड विकसित केली. रतलाम-मंदसौर प्रदेश (अहमदाबादपासून जवळ) योग्य माती आणि हवामानामुळे खसखस ​​पिकाची प्रमुख जमीन बनली आहे. शिव नारायण बिर्ला आणि त्यांचा दत्तक मुलगा बलदेव दास बिर्ला यांनी चीनसोबत अफूचा व्यापार करून प्रचंड संपत्ती कमावली आणि त्यामुळेच कुटुंबाच्या संपत्तीचा आधार बनला. वाढती संपत्ती आणि वाढता आत्मविश्वास, शिव नारायण बिर्ला यांनी मूल्य शृंखला पुढे नेली आणि चीनसोबत अफूचा व्यापार करण्यासाठी इतर मारवाडी व्यापाऱ्यांसोबत भागीदारीत मालवाहू जहाजे भाड्याने देण्यास सुरुवात केली, त्यामुळे ब्रिटिश मध्यस्थांना मागे टाकले. हे सुलभ करण्यासाठी, ते 1863 मध्ये मुंबईला गेले.

शिव नारायण बिर्ला यांना मूलबाळ नव्हते. 1880च्या दशकाच्या सुरुवातीस, शिव नारायण (नारायण) यांनी त्यांच्या व्यावसाय त्यांचा दत्तक मुलगा बलदेव दास बिर्ला यांच्याकडे सोपवला आणि मुंबईत शिवनारायण बलदेवदास हे व्यापारी घर स्थापन केले. त्यांचा मुलगा, बलदेव दास बिर्ला कलकत्त्याला गेला आणि 1887 मध्ये बलदेवदास जुगलकिशोरची स्थापना केली. बलदेव दास यांच्यानंतर चार मुलगे झाले - जुगल किशोर, रामेश्वर दास, घनश्याम दास आणि ब्रज मोहन.

1917 मध्ये बलदेव दास यांना रायबहादूर ही पदवी देण्यात आली. 1920 मध्ये ते व्यवसायातून निवृत्त झाले आणि बनारसमध्ये धार्मिक अभ्यासासाठी राहू लागले. 1925 मध्ये त्यांना बिहार आणि ओरिसा सरकारने "राजा" ही पदवी बहाल केली. त्यांना डी.लिट. बनारस हिंदू विद्यापीठाद्वारे दिली गेली.

एक सरलीकृत कौटुंबिक वृक्ष खाली दिलेला आहे. यात मुली किंवा लहान मुले (किंवा लहानपणी मरण पावलेल्या) यांचा समावेश नाही. लक्ष्मी निवास बिर्ला यांचे काका जुगल किशोर बिर्ला यांनी तांत्रिकदृष्ट्या रूपांतर केले होते. प्रेसमध्ये नमूद केल्याप्रमाणे, काही शाखा इतरांपेक्षा अधिक यशस्वी झाल्या आहेत. GD-बसंत कुमार-आदित्य विक्रम-कुमार मंगलम बिर्ला शाखेने सर्वोत्कृष्ट कामगिरी केली आहे, ज्याची समूह उलाढाल रु. 2004 मध्ये 29,000 कोटी. दुसऱ्या टोकाला यशोवर्धन बिर्ला आहेत, ज्यांनी संघर्ष केला आहे.

घनश्यामदास बिर्ला यांनी 1911 मध्ये जीएम बिर्ला कंपनीची स्थापना करून, तागाचा व्यापार करून त्यांच्या औद्योगिक साम्राज्याचा पाया घातला. 1914 मध्ये पहिल्या महायुद्धाला सुरुवात झाली आणि बारीक पिशव्यांची मागणी मोठ्या प्रमाणात वाढली. युद्धादरम्यान बिर्लाची किंमत 2 दशलक्ष रुपयांवरून 8 दशलक्षपर्यंत वाढल्याचा अंदाज आहे. 1919 मध्ये, ते बिर्ला ज्यूट नावाच्या ज्यूट मिलचे मालक बनलेल्या भारतीय उद्योजकांच्या पहिल्या गटात होते. पुढच्या काही वर्षांत त्यांनी अनेक कापूस गिरण्या घेतल्या. नंतर त्यांनी अनेक साखर कारखाने सुरू केले. हिंदुस्तान टाइम्स हे प्रकाशन 1924 मध्ये जीडी बिर्ला यांनी सह-स्थापना केले आणि 1933 मध्ये त्यांच्याकडून पूर्णपणे विकत घेतले. हिंदुस्तान मोटर्स 1942 मध्ये सुरू करण्यात आली. 1947 मध्ये भारताच्या स्वातंत्र्यानंतर त्यांनी ग्रासिम (ग्वाल्हेर रेयॉन सिल्क मॅन्युफॅक्चरिंग, 1948) आणि Hindalcoum (Hindalcoum) कंपनी सुरू केली. गुजरातमधील आणंद येथे बिर्ला विश्वकर्मा महाविद्यालयाची पायाभरणी करण्यासाठी वल्लभभाई पटेल यांच्या विनंतीवरून त्यांनी उदारतेने अनुदानाचे नेतृत्व केले.

बलदेव दास, तसेच त्यांचे पुत्र समर्पित हिंदू कार्यकर्ते असण्यासोबतच महात्मा गांधींच्या नेतृत्वाखालील स्वराज चळवळीचे प्रमुख समर्थक होते. पं. यांनी स्थापन केलेल्या बनारस हिंदू विद्यापीठाचे ते सक्रिय समर्थक होते. मदन मोहन मालवीय आणि महात्मा गांधींनी सुरू केलेल्या उपक्रमांचे आर्थिक सहाय्यक देखील होते. दिल्लीतील ऐतिहासिक लक्ष्मीनारायण मंदिर जुगल किशोर बिर्ला यांनी बांधले होते आणि महात्मा गांधींनी त्याचे उद्घाटन केले होते आणि महात्मा गांधींनी सांगितल्यानुसार, या मंदिरात हरिजनांसह सर्व हिंदूंचे स्वागत करण्यात आले.

भारताच्या स्वातंत्र्यापूर्वीच्या काही दशकांमध्ये, बिर्लांसह भारतीय व्यापाऱ्यांनी, एकेकाळी ब्रिटनमधील स्कॉट्सचे वर्चस्व असलेल्या भारतातील उद्योगांमध्ये प्रवेश आणि अधिग्रहण करण्याचा यशस्वी प्रयत्न केला. हा महात्मा गांधींच्या स्वदेशी चळवळीचा एक भाग बनला.

बिर्ला भारताच्या स्वातंत्र्यानंतर सरदार पटेल यांच्यासारख्या भारतातील काही नेत्यांच्या जवळ राहिले. जेव्हा ई.एम.एस. नंबूदिरीपाद केरळचे मुख्यमंत्री बनले (1957-59), कोठेही प्रथम निवडून आलेल्या मार्क्सवादी सरकारच्या परिणामी, बिर्लांना तेथे लगदा कारखाना स्थापन करण्यासाठी आमंत्रित केले गेले.