बिरसा मुंडा

बिरसा मुंडा यांचा जन्म झारखंडमधील उलिहातू या गावी १५ नोव्हेंबर, १८७५ रोजी झाला. त्यांचे शिक्षण जर्मन मिशननरी स्कूल मध्ये झाले. सगळ्यांमध्ये मिळून मिसळून राहण्याचा बिरसाचा स्वभाव होता. त्यामुळे तरुण वयात त्यांनी समवयस्क आणि समविचारी सहकार्यांचे संघटन केले.

बिरसांना आपल्या वडिलांचे सुगन मुंडांचे जबरदस्तीने धर्मांतर केल्याबद्दल ख्रिस्ती मिशनऱ्यांचा व इंग्रजांचा मनस्वी राग येत असे. त्यातच अशिक्षित आदिवासींवर इंग्रजांकडून होणारा अत्याचार पाहून इंग्रज अधिकाऱ्यांना धडा शिकवण्याचा विचार त्यांनी केला. बिरसा मुंडांनी गोडगेडा गावातील स्वामी आनंद पांडे यांना गुरुस्थानी मानले होते. त्यांच्या आशीर्वादाने आणि त्यांच्या सहकार्या ने इंग्रज सरकारच्या अन्यायाविरोधात बिरसा मुंडाने छोटा नागपूर क्षेत्रात इ.स १८९५ साली लढा उभारला.

इंग्रजांनी त्याला अटक केली व तुरुंगात अतोनात छळ केला. ९ जून १९०० रोजी बिरसा मुंडा यांचा रांची कारागृहात मृत्यू झाला. बिरसा मुंडा यांना लोकांनी जननायक हा किताब बहाल केला.

बिरसाचे सन १८८६ ते १८९० या काळात चैबासा येथे वास्तव्य होते. हा कालावधी जर्मन आणि रोमन कॅथोलिक ख्रिश्चन आंदोलनासाठी ओळखला जातो. त्यामुळे सुगन मुंडा यांनी शाळेतून आपला मुलाचे-बिरसाचे नाव काढून घेतले होते. चैबासा हे तत्कालीन सरदारांच्या राज्याच्या राजधान्यांपासून फार दूर नव्हते. सरदारांच्या आंदोलनांत इंग्रज शिपायांनी बिरसाला अशा प्रकारे पकडले की त्याच्यावर धर्मविरोधी आणि सरकारविरोधी शिक्का मारला गेला. १८९० मध्ये चैबासा सोडून दिल्यानंतर बिरसा आणि त्याचे कुटुंबाने जर्मन मिशनचे सदस्यत्व सोडून दिलेली. सरदारांच्या विरोधात आदिवासी ख्रिश्चन होऊ लागले आणि त्यामुळे भारत छोडो आंदोलनाबरोबरच बिसा मुंडा त्याच्या मूळ पारंपरिक आदिवासी धार्मिक व्यवस्थेकडे वळला.

वाढत्या सरदार आंदोलनामुळे त्यांनी कोर्बेरा सोडला. पोराहाट परिसरातील पेरींगच्या गिडियूनच्या नेतृत्वाखालील संरक्षित जंगलात मुंडाच्या पारंपारिक अधिकारांवर केलेल्या निर्बंधांवर लोकप्रिय असहिष्णुतेमुळे झालेल्या आंदोलनात त्यांनी भाग घेतला. १८९३-९४ च्या दरम्यान गावांमध्ये सर्व कचऱ्याची जमीन, ज्याची मालकी सरकारमध्ये निहित होती, १८८२ च्या भारतीय वन अधिनियम ७ च्या अंतर्गत संरक्षित जंगलात गृहीत धरली गेली. सिंहभाममध्ये पलामू आणि मानभूमप्रमाणे जंगल वस्ती सुरू करण्यात आली आणि उपाय योजण्यात आले. वन-निवासी समुदायांचे हक्क निश्चित करण्यासाठी घेतले. जंगलातल्या गावांना सोयीस्कर आकाराच्या ब्लॉकमध्ये ठळक केले गेले आहे ज्यामध्ये फक्त गावांचीच नव्हे तर खेड्यांच्या गरजा पूर्ण करण्यासाठी लागवड योग्य आणि कचरा जमीन देखील आहे. १८९४ मध्ये, बिरसा एक शक्तिशाली तरुण, हुशार आणि बुद्धिमान बनले आणि बऱ्याचदा गारबरा येथील डंबरी टॅंक दुरुस्त करण्याच्या कामाचे कार्य केले.

सिंघममधील शंकरा गावातील शेजारच्या परिसरात त्याला एक उपयुक्त साथीदार सापडला, त्याने तिच्या पालकांना दागदागिने घातली आणि विवाहाच्या कल्पनाबद्दल समजावून सांगितले. नंतर, तुरुंगातून परतल्यावर तिचा दुर्दैवाने मृत्यू झाला. चळकड येथे त्याची सेवा करणाऱ्या आणखी एक महिला माथीस मुंडाची बहीण होती. तुरुंगातून सोडल्यानंतर कोळी मुंडा यांनी ठेवलेल्या कोनेसरच्या मथुरा मुदा यांची मुलगी आणि जिरीच्या जगगाव मुंडे यांच्या पत्नीने बिरसाची पत्नियां बनवण्याचा आग्रह धरला. त्याने त्यांना धमकावले आणि जगगाव मुंडे यांची बायको आपल्या पतीला दिली. बिरसा बरोबर राहिलेली आणखी एक सुप्रसिद्ध स्त्री बरुदीहची साली होती.

बिरसा यांनी आपल्या जीवनात नंतरच्या एका टप्प्यावर एकाग्रतावर भर दिला. बिरसा शेतकऱ्यांमधील सर्वात कमी दर्जाच्या गुलाबांमधून उगवला, जो त्यांच्या नावे इतरांपेक्षा वेगळा होता, मुंदारी खुंटकट्टी व्यवस्थेमध्ये फारच कमी अधिकारांचा आनंद घेतात; संस्थापक वंशाच्या सदस्यांनी सर्व विशेषाधिकारांचे एकाधिकार केले होते, परंतु शेती-उत्पादकांपेक्षा ही रित्या चांगली नव्हती. नोकरीच्या शोधात ठिकाणाहून चालत असलेल्या लहान मुलाच्या रूपात बिरसाचा स्वतःचा अनुभव, त्याला शेतीविषयक प्रश्न आणि वनविषयक बाबींमध्ये अंतर्दृष्टी देण्यात आली; तो निष्क्रिय नसलेला प्रेक्षक होता परंतु अतिपरिचित चळवळीत सक्रिय सहभागी होता.

देवाच्या संदेशवाहक आणि नवीन धर्माचा संस्थापक होण्यासाठी बिरसाचा दावा मिशनऱ्यांसाठी अयोग्य ठरला. त्याच्या पंथातही ख्रिश्चन धर्म, मुख्यत्वे सरदार होते. त्याच्या कराराची सोपी व्यवस्था कर आकारणी करणाऱ्या चर्चच्या विरोधात होती. एका देवतेच्या संकल्पनेने त्याच्या धर्माला व आर्थिक धर्माचे आरोग्य करणारा, चमत्कार करणारा कार्यकर्ता आणि उपदेशाचा प्रसार करणारा लोक यांच्याकडे अपील केले. मुंडा, ओरेन्स आणि खारीस नवीन संदेष्टा पाहण्यासाठी आणि त्यांच्या आजारांपासून मुक्त होण्यासाठी चाळकडकडे आले. ओराण आणि मुंडा लोकसंख्या पल्मौमध्ये बरवारी आणि चेचरीपर्यंत वाढली. समकालीन आणि नंतरचे लोक गाणे, त्यांच्या लोक, त्यांच्या आनंद आणि अपेक्षा या दिवशी बिरसाचा प्रचंड प्रभाव दर्शवित आहेत. धर्ती आबाचे नाव प्रत्येकाच्या ओठांवर होते. सदाणीतील लोक गीताने दर्शविले की जाति हिंदू आणि मुसलमानांच्या मार्गावर केलेला पहिला प्रभाव देखील नव्या धर्माच्या धर्माकडे आला.

बिरसा मुंडा यांनी आदिवासी लोकांना त्यांच्या मूळ पारंपरिक आदिवासी धार्मिक व्यवस्थेचा पाठपुरावा करण्यास सल्ला दिला. त्याच्या शिकवणींनी प्रभावित होऊन आदिवासी लोकांना तो एक संदेष्टा बनला आणि त्यांनी त्यांचे आशीर्वाद मागितले.

नारा मोरे, बोकारो स्टील सिटी, झारखंड येथे नबेंदु सेन यांची बिरसा मुंडा पुतळा बिरसा मुंडाचा नारा ब्रिटिश राज-अबू राज सेटर जन, महाराणी राज तुंडू जन ("राणीचा राज्य संपुष्टात येऊ द्या आणि आमचे राज्य स्थापन होऊ द्या") यांना धमकी देत ​​आहे - आज उडीसा, बिहार, पश्चिम बंगाल आणि मध्य प्रदेशातील प्रदेशांमध्ये याद आहे.

ब्रिटिश औपनिवेशिक व्यवस्थेने आदिवासी कृषी व्यवस्थेस सामंतिक स्थितीत रूपांतरित केले. आदिवासींनी त्यांच्या मूळ तंत्रज्ञानामुळे अधिशेष निर्माण करू शकले नाही, म्हणून छोटानागपुरमधील प्रमुखांनी आदिवासींना शेतकरी स्थापन करण्यास व शेतकरी म्हणून नियुक्त करण्यासाठी आमंत्रित केले. यामुळे आदिवासींनी घेतलेल्या जमिनींचा विपर्यास झाला. थाकाडर्सची नवीन वर्ग अधिक दडपशाही प्रकाराची होती आणि त्यांची बहुतेक मालमत्ता बनविण्यास उत्सुक होती.

१८५६ मध्ये जगिर ६०० वाजले आणि ते एका गावातून १५० गावांमध्ये गेले. परंतु १८७४ पर्यंत जुने मुंडा किंवा ओराणचे नेते यांचे अधिकार जवळपास जमीनदारांनी सादर केलेल्या शेतकऱ्यांकडून संपूर्णपणे रद्द करण्यात आले होते. काही गावांमध्ये त्यांनी त्यांचे मालकी हक्क गमावले आणि शेतमजूरांची स्थिती कमी केली.

कृषी विस्कळीत आणि संस्कृतीच्या बदलाच्या दोन आव्हानांना, बिरसा यांनी मुंडेसह त्यांच्या नेतृत्वाखाली झालेल्या विद्रोह आणि विद्रोहांच्या मालिकेतून प्रतिसाद दिला. मुंद्यांच्या जमिनीचा खरा मालक म्हणून, आणि मध्यस्थ आणि ब्रिटिशांना निर्वासित करण्याचा हक्क म्हणून आंदोलन करण्याची मागणी केली गेली.

३ फेब्रुवारी १९०० रोजी चक्रधरपूरच्या जामकोपई जंगलात त्याला अटक करण्यात आली. उपायुक्त रांची यांनी दिलेल्या पत्रानुसार, १५ वेगवेगळ्या गुन्हेगारी प्रकरणांमध्ये ४६० आदिवासींना आरोपी बनवण्यात आले होते, त्यापैकी ६३ जणांना शिक्षा झाली होती. एकाला मृत्युदंड, ३९ जणांना जन्मठेपेची आणि २३ जणांना चौदा वर्षांपर्यंतच्या कारावासाची शिक्षा सुनावण्यात आली. बिरसा मुंडा यांचा तुरुंगात खटल्यांदरम्यान मृत्यू झाला होता. ९ जून १९०० रोजी बिरसा मुंडा यांचा तुरुंगात मृत्यू झाला.

२५ वर्षांच्या अल्प कालावधीसाठी तो जगला तरी त्याने आदिवासींच्या मनोदशाला उत्तेजन दिले आणि त्यांना छोटानागपुरच्या एका छोट्याशा शहरात आणले आणि ब्रिटिश शासकांना दहशतवादाचा सामना करावा लागला. त्याच्या मृत्यूनंतर चळवळीचा नाश झाला. तथापि, चळवळ किमान दोन मार्गांनी महत्त्वपूर्ण होती. सर्वप्रथम तो औपनिवेशिक सरकारला कायद्याची अंमलबजावणी करण्यास भाग पाडत असे जेणेकरून आदिवासींची जमीन दिक्कस (बाहेरील) द्वारे सहजपणे काढून घेतली जाऊ शकत नाही. दुसरे म्हणजे पुन्हा एकदा दाखवून दिले की आदिवासी लोकांना अन्यायविरोधी निषेध आणि औपनिवेशिक नियमांविरुद्धचा राग व्यक्त करण्याची क्षमता आहे. त्यांनी त्यांच्या स्वतःच्या पद्धतीने आणि संघर्षांच्या चिन्हे शोधून काढल्या.

१९८८ च्या स्टॅंम्पवर बिरसा मुंडा १५ नोव्हेंबरला होणाऱ्या त्यांच्या जयंतीचा अद्यापही कर्नाटकातील म्हैसूर आणि कोडागू जिल्हेपर्यंत आदिवासी लोकांचा उत्सव साजरा केला जातो आणि झारखंडच्या कोकर रांची येथे समाधीस्थळ येथे अधिकृत कार्य केले जाते.

आज त्याच्या नावावर अनेक संस्था, संस्था व संरचना आहेत, विशेषतः बिरसा मुंडा विमानतळ रांची, बिरसा इंस्टिट्यूट ऑफ़ टेक्नॉलॉजी सिंधरी, बिरसा मुंडा वानवासी छत्रवस, कानपूर, सिद्धो कान्हो बिर्षा विद्यापीठ, पुरुलिया आणि बिरसा कृषी विद्यापीठ. बिहार रेजिमेंटचे युद्ध रोख म्हणजे बिरसा मुंडा की जय. २००८ मध्ये, बिरसाच्या जीवनावर आधारीत हिंदी चित्रपट, गांधी से पेहेल गांधी यांना त्याच नावाने त्यांच्या कादंबरीवर आधारित इक्बाल दुर्रान यांनी निर्देशित केले होते. आणखी एक हिंदी चित्रपट, "उलुलन-एक क्रांती (द क्रांती)" २००४ मध्ये अशोक सरन यांनी तयार केली, ज्यामध्ये ५०० बिरसाईट्स किंवा बिरसाच्या अनुयायांनी अभिनय केला.

रामन मॅगसेसे पुरस्कार विजेते, लेखक-कार्यकर्ते महाश्वेता देवी यांचे ऐतिहासिक कथा, अरण्यर अधिकारी (१९७७चा अधिकार) १९७९ मध्ये त्यांनी बंगालीसाठी साहित्य अकादमी पुरस्कार जिंकला असा एक उपन्यास, त्यांच्या आयुष्यावर आणि मुंडा विद्रोहांवर आधारित आहे.