प्रशांत चंद्र महालनोबिस

प्रशांत चंद्र महालनोबिस (२९ जून, इ.स. १८९३, कोलकाता, बंगाल- २८ जून, इ.स. १९७२, कोलकाता, पश्चिम बंगाल) हे भारतीय शास्त्रज्ञ आणि संख्याशास्त्रज्ञ होते. त्यांना भारताच्या दुसऱ्या पंचवार्षिक योजनेच्या मसुद्यासाठी ओळखले जाते. ते स्वातंत्र्योत्तर भारताच्या नवनिर्वाचित मंत्रीमंडळाचे सांख्यिकी सल्लागार होते. तसेच औद्योगिक उत्पादन जोरदार वाढ करून बेरोजगारी कमी करण्याचा सरकारच्या उद्देशपूर्तीसाठी त्यांनी योजना तयार केली. महालनोबिस यांची प्रसिद्धी 'महालनोबिस अंतर' यासाठी आहे जे की, एक संंख्याशास्त्रीय एकक आहे. त्यांनी भारतीय सांख्यिकी संस्थेची स्थापना केली.

आर्थिक योजना आणि सांख्यिकी विकास या क्षेत्रातील प्रशांतचंद्र महालनोबिस यांच्या कार्याचा गौरव म्हणून भारत सरकार त्यांचा जन्मदिवस २९ जून हा 'राष्ट्रीय सांख्यिकी दिवस'म्हणून साजरा करते. हा दिवस साजरा करण्याचा मुख्य उद्देश सामाजिक-आर्थिक नियोजन आणि धोरण निश्चितीमधे प्रो. महालनोबिस यांच्या योगदानाबद्दल तरुण पिढीला जागरूक करणे तसेच प्रेरणा देणे होय.

महालनोबिस बंगाली जमीनदार कुटुंबातील होते जे बिक्रमपूर (आता बांगलादेशात) राहत होते. त्यांचे आजोबा गुरुचरण (१८३३-१९१६) १८५४ मध्ये कलकत्ता येथे गेले आणि त्यांनी व्यवसाय उभारला, १८६० मध्ये केमिस्टचे दुकान सुरू केले. गुरुचरण नोबेल पारितोषिक विजेते कवी, रवींद्रनाथ टागोर यांचे वडील देबेंद्रनाथ टागोर (१८१७-१९०५) यांचा त्यांच्यावर प्रभाव होता. गुरुचरण हे ब्राह्मो समाजासारख्या सामाजिक चळवळींमध्ये सक्रियपणे सहभागी होते, त्याचे कोषाध्यक्ष आणि अध्यक्ष म्हणून काम करत होते. २१० कॉर्नवॉलिस स्ट्रीटवरील त्यांचे घर हे ब्राह्मो समाजाचे केंद्र होते. गुरुचरणने एका विधवेशी लग्न केले, ही सामाजिक परंपरांच्या विरोधात कारवाई आहे.

गुरुचरण यांचा मोठा मुलगा, सुबोधचंद्र (१८६७-१९५३), एडिनबर्ग विद्यापीठात शरीरविज्ञानाचा अभ्यास केल्यानंतर एक प्रतिष्ठित शिक्षक बनला. रॉयल सोसायटी ऑफ एडिनबर्गचे फेलो म्हणून त्यांची निवड झाली. ते कार्डिफ विद्यापीठाच्या फिजियोलॉजी विभागाचे प्रमुख होते (ब्रिटिश विद्यापीठात या पदावर विराजमान झालेले पहिले भारतीय). १९०० मध्ये, सुबोधचंद्र भारतात परतले आणि त्यांनी कलकत्ता येथील प्रेसिडेन्सी कॉलेजमध्ये फिजिओलॉजी विभागाची स्थापना केली. सुबोध चंद्र कलकत्ता विद्यापीठाच्या सिनेटचे सदस्यही झाले.

गुरुचरण यांचा धाकटा मुलगा, प्रबोध चंद्र (१८६९-१९४२), हे पी. सी. महालनोबिस यांचे वडील होते. २१० कॉर्नवॉलिस स्ट्रीट येथील घरात जन्मलेल्या, महालनोबिस विचारवंत आणि सुधारकांनी वेढलेल्या सामाजिकदृष्ट्या सक्रिय कुटुंबात वाढल्या. महालनोबिस यांचे प्रारंभिक शालेय शिक्षण कलकत्ता येथील ब्राह्मो बॉईज स्कूलमध्ये झाले, १९०८ मध्ये ते पदवीधर झाले. ते प्रेसीडेंसी कॉलेजमध्ये दाखल झाले, त्यानंतर ते कलकत्ता विद्यापीठाशी संलग्न झाले, जिथे त्यांना जगदीश चंद्र बोस आणि प्रफुल्ल चंद्र रे यांच्या शिक्षकांनी शिकवले. मेघनाद साहा, एक वर्ष ज्युनियर, आणि सुभाषचंद्र बोस, कॉलेजमध्ये त्यांचे दोन वर्ष ज्युनियर होते. महालनोबिस यांनी १९१२ मध्ये भौतिकशास्त्रातील सन्मानांसह विज्ञान पदवी प्राप्त केली. लंडन विद्यापीठात प्रवेश घेण्यासाठी ते १९१३ मध्ये इंग्लंडला रवाना झाले.

ट्रेन चुकल्यानंतर तो केंब्रिजच्या किंग्ज कॉलेजमध्ये मित्राकडे राहिला. तो किंग्ज कॉलेज चॅपलने प्रभावित झाला आणि त्याचे यजमान मित्र एम.ए. कॅन्डेथ यांनी सुचवले की तो तेथे जाण्याचा प्रयत्न करू शकतो, जे त्याने केले. त्याने किंग्जमधील त्याच्या अभ्यासात चांगले काम केले, परंतु क्रॉस-कंट्री चालणे आणि नदीवर पंटिंग करण्यातही त्याला रस होता. केंब्रिजच्या उत्तरार्धात त्यांनी गणितातील प्रतिभावंत श्रीनिवास रामानुजन यांच्याशी संवाद साधला. भौतिकशास्त्रातील ट्रिपोस नंतर, महालनोबिस यांनी सी.टी.आर. विल्सन यांच्यासोबत कॅव्हेंडिश प्रयोगशाळेत काम केले. त्यांनी एक छोटासा ब्रेक घेतला आणि भारतात गेला, जिथे त्यांची ओळख प्रेसिडेन्सी कॉलेजच्या प्रिन्सिपलशी झाली आणि त्यांना भौतिकशास्त्राचे वर्ग घेण्यासाठी आमंत्रित करण्यात आले.

इंग्लंडला परतल्यानंतर महालनोबिस यांची बायोमेट्रिका जर्नलशी ओळख झाली. हे त्याला इतके आवडले की त्याने एक संपूर्ण संच विकत घेतला आणि तो भारतात नेला. त्यांनी हवामानशास्त्र आणि मानववंशशास्त्रातील समस्यांसाठी आकडेवारीची उपयुक्तता शोधून काढली, भारतात परतीच्या प्रवासात त्यांनी समस्यांवर काम करण्यास सुरुवात केली.

कलकत्ता येथे, महालनोबिस हेरांबा चंद्र मैत्र यांची कन्या निर्मलकुमारी (राणी) यांना भेटले, एक अग्रगण्य शिक्षणतज्ज्ञ आणि ब्राह्मो समाजाचे सदस्य. २७ फेब्रुवारी १९२३ रोजी त्यांचे लग्न झाले, जरी तिच्या वडिलांनी युनियनला पूर्णपणे मान्यता दिली नाही. ब्राह्मो समाजाच्या विद्यार्थी संघटनेच्या सदस्यत्वातील विविध कलमांना महालनोबिस यांनी केलेल्या विरोधाची त्यांना चिंता होती, ज्यामध्ये सदस्यांच्या मद्यपान आणि धुम्रपानास बंदी होती. सर निलरतन सिरकार, पी. सी. महालनोबिसचे मामा, वधूच्या वडिलांच्या जागी विवाह सोहळ्यात सहभागी झाले होते.

• वेलडॉन मेमोरिअल प्राईज (१९४४)
• पद्मविभूषण (१९६८)