पेट्रिआर्की (पुस्तक)

पेट्रिआर्की हे भारतीय स्त्रीवादी लेखिका व्ही.गीता यांनी लिहिलेले स्त्री अभ्यासासंबंधीचे पुस्तक आहे. हे २००७ मध्ये प्रकाशित झाले. मैत्रेयी कृष्णराजन यांनी संपादित केलेल्या 'थियरायजिंग फेमिनिझम' या शृंखलेतले ते तिसरे पुस्तक आहे.

पेट्रिआर्की हे नवीन स्त्री-अभ्यासकांसाठी उपयोगी पुस्तक आहे. सदरचे पुस्तक जरी भारतीय वास्तवाबाबत बोलत असले तरीही जगभरातील विविध अभ्यासांचा व चळवळींचा आधार येथे घेतलेला आहे, असे प्रस्तावनेत लेखिकेने नमूद केले आहे. विविध समृद्ध अशा संकल्पना व विचार, ऐतिहासिक घटना व स्वभावविशे़ष या पुस्तकात चर्चिल्या असल्याने पितृसत्ता समजून घेण्यास यांची मदत होऊ शकते. पितृसत्तेचे सिद्धांकन कसे करता येईल, हे महत्त्वाचे व मुख्य प्रश्न या पुस्तकाने मांडले आहेत व त्याबाबत या संपूर्ण पुस्तकात भाष्य केले आहे.

हे पुस्तक ५ प्रकरणांमध्ये विभागलेले आहे. पहिल्या प्रकरणात जिच्यामध्ये स्त्रीवाद्यांनी पितृसत्तेबबत विचार करण्यास सुरुवात केली अशा विशिष्ट सामाजिक -सांस्कृतिक पार्श्वभूमीची सविस्तर मांडणी केली आहे. अशा पार्श्वभूमींत स्त्रीवादी राजकारण व बौद्धिक संस्कृती निर्माण झाल्या कारणाने कशा पद्धतीने पितृसत्ता ही वर्णनात्मक श्रेणीतून विश्लेषणाच्या श्रेणीत बदलते हे लेखिका येथे विविध संदर्भ देऊन स्पष्ट करतात. त्याचवेळी त्या जागतिक इतिहासातील विविध घटनांचा संबंध विशद करून तो पितृसत्ता या संकल्पनेबाबतीतील विविध चर्चांशी जोडतात.

दुसऱ्या प्रकरणात लेखिकेनी १९८० चे दशक ते २०व्या शतकाचा उत्तरार्ध या काळात पितृसत्तेचा संबंध कशा पद्धतीने उत्पादन व पुनरुत्पादनाच्या विचारांशी जोडला गेला हे दाखवून देतात . तसेच याबाबतीतील विचार कशा पद्धतीने सुरुवातीच्या समाजवादी चर्चाविश्वाचे भाग बनले व फेडरेक ऐंगल्स व अलेक्झांडर कोलोन्ताय या विचारवंतानी या विचारांची पुर्नमांडणी, गुंतागुंत व त्याचा संबंध स्त्रियांच्या दुय्यमत्वाशी कसा जोडला हे ही लेखिका येथे अधोरेखित करतात. अंतिमतः ६० व ७०रीच्या दशकात विविध स्त्रीवाद्यांनी उत्पादन व पुर्नउत्पादनाची पुनर्व्याख्या कशी केली आहे हे सुद्धा त्या दाखवतात.

पुस्तकातील तिसऱ्या प्रकरणात लेखिकेने भारतातील समाज वास्तवातील विविध पैलूंबाबत भाष्य करत त्याचा संबंध पितृसत्तेच्या विशिष्ट समजुती सोबत जोडला आहे. भारतीय स्त्रीवाद्यांनी पितृसत्तेचा संबंध विविध संरचना उदा. कुटुंब, घर, नातेसंबंध, अर्थकारण व राज्याशी कसा जोडला हे सुद्धा त्या स्पष्ट करतात. तसेच, समता व न्याय याचे अर्थ निश्चित करण्याची पद्धत म्हणून त्या जातींच्या वैशिष्ट्यांवर जोर देतात.

चौथ्या प्रकरणात लेखिका आपल्या पितृसत्तेचा मानवाशी असलेला संबंध दाखवून देतात. संस्कृतीच्या रचनाद्वारे पितृसत्तेच्या व्यवस्थेला कशा पद्धतीने समजले व स्वीकारले जाते व दोहोंमध्ये काय वाटाघाटी होत हे समजण्याचे प्रयत्न लेखिकेने ४थ्या प्रकरणात केले आहेत. संस्कृतीचा अर्थ येथे वैश्विक जीवनाची 'सामाजिक संरचना' (life world of social structure) असा घेतला आहे. ही प्रचलित संस्कृति-संरचनेच्या पूर्वीची संकल्पना आहे.

५व्या प्रकरणात लैंगिकता ही केवळ वैयक्तिक नसून ती विशिष्ट सामाजिक स्वरूप व अस्मिता धारण करते, या विचाराला लेखिका सामोरे आणतात. त्या दाखवतात की पितृसत्ता काही लैंगिक प्रेम व जवळिकीच्या व्यवहारांना कशा पद्धतीने अधिसत्ता देते व इतरांना परिघावर ठेवते किंवा गुन्हा ठरवते. यामुळे सर्वांना रोजच्या आयुष्यात अगदी जवळून पितृसत्तेशी वाटाघाटी कराव्या लागतात.

वार्ताहर व विद्वानांनी या पुस्तकाबाबत सकारात्मक प्रतिक्रिया दिलेल्या आहेत.

1. http://www.thehindu.com/todays-paper/tp-features/tp-bookreview/patriarchy-through-the-
3. feminist-lens/article1446078.ece
5. http://www.southasia.ox.ac.uk/sites/sias/files/documents/Heyer%20Dalits%20final.pdf Archived 2016-03-05 at the Wayback Machine.
7. http://ijg.sagepub.com/content/22/2/265^{[permanent dead link]}