पाटेश्वर लेणी

पाटेश्वरची लेणी महाराष्ट्रातील सातारा जिल्ह्यातील लेणी आहेत. सातारा शहरापासून १४ किमीवर देगाव हे गाव आहे. या गावाच्या मागे असलेल्या बामणोली डोंगर रांगेतल्या एक डोंगरावर पाटेश्वराचे मंदिर व लेणी आहेत. या लेण्यांची समुद्रसपाटीपासून उंची ३०२५ फूट आहे.^{[ संदर्भ हवा ]}

पाटेश्वरचे वैशिष्ट्य म्हणजे लेण्यांमध्ये आणि मंदिरामध्ये विविध आकारात, प्रकारात, कोरलेल्या अगणित "शिवपिंडी". येथे बोटाच्या पेरा एवढ्या लहान आकारापासून ते अंदाजे ४ फूट उंचीच्या पिंडी पाहायला मिळतात. अशीच विविधता पिंडींच्या कोरीव कामातही आढळते.

तसेच या ठिकाणी गणपती ची रिद्धी आणि सिद्धी शेजारी असलेली सुंदर मूर्ती आहे. मंदिराच्या येथे नंदी भगवान ची सुंदर मूर्ती आहे.तसेच या मंदिरातील नंदी खुप कोरीव आहे. मंदिरा मध्ये विलक्षण शांतता आणि शक्ती आहे. मंदिराच्या मुख्य गाभाऱ्यात शंकराची खुप सुंदर ध्यान रूपातील मूर्ती आहे.

सातारा पासून 10 km अंतरावर हे सुंदर ठिकाण आहे. निसर्गाची मुक्त उधळण, जाताना लागणारे जंगल आणि जंगलातील पक्षी चे आवाज मन प्रसन्न करतात.

या ठिकाणी जाताना खुप उशीर करून संध्या काळी जाऊ नका .कारण येथे जंगल असल्याने वन्य प्राणी सुद्धा आहेत.

पाटेश्वरची हिंदू लेणी कधी आणि कोणी खोदली हे अज्ञात असले तरी पाटेश्वरचे मंदिर अठराव्या शतकात सरदार अनगळ यांनी बांधल्याचे ज्ञात आहे.

१. पाटेश्वरचा डोंगर चढतांना रस्त्यात दगडात कोरलेली गणपतीची प्राचीन स्त्रीवेषधारी मूर्ती दिसते.. डोंगरावर सुरुवातीला कमळांनी भरलेली "विश्वेश्वर पुष्करणी" आहे. या पुष्करणीच्या एका भिंतीवर शंकराची दुर्मीळ अशी "अज एकपाद" मूर्ती कोरलेली आहे, या शिल्पातील मूर्तीला एकच पाय कोरलेला आहे.

२. पुष्करणी जवळूनच पहिल्या लेण्याकडे जाण्याचा मार्ग आहे, या लेण्याला मरगळ म्हशीचे लेणे म्हणतात असे जरी असले तरी या लेणीमध्ये जे आहे त्याला नंदिकेश्वर असे नाव आहे कारण तिथे नंदीचे म्हणजेच वृषभाचे वशिंड याला शिवलिंगाचे रूप दिले आहे. या बरोबरच लेण्यात एकूण ६ शिवलिंग ओळीने कोरलेली आहेत. यातील एक शिवलिंग कोरलेल्या दंडगोलाकार उंचवट्यासारखे आहे. याच गुहेतील एका शिल्पपटात पाच शिवलिंगे कोरलेली आहेत. ती पृथ्वी, आप, तेज, वायू आणि आकाश या पंचमहाभूतांचे प्रतिनिधित्व करतात, अशी समजूत आहे.

३. पुष्करणीजवळूनच पायऱ्यांचा मार्ग पाटेश्वर मंदिराकडे जातो. या मार्गावर २ शिवलिंगे आहेत. यातील एका पिंडीवर मध्यभागी मुख्य शिवलिंग व बाजूने ६८ शिवलिंगे कोरलेली आहेत. तर दुसऱ्या शिवलिंगावर मध्यभागी मुख्य शिवलिंगावर दाढी, मिशा असलेला शंकर कोरलेला आहे आणि बाजूने ७१ दंडगोलाकार शिवलिंगे कोरलेली आहेत.

पाटेश्वरचे मंदिर हे स्थापत्यशास्त्राचा उत्कृष्ट नमुना आहे. या मंदिरातील दगडात कोरलेला नंदी व ४ फूटी उंच शिवलिंग यांची प्रमाणबद्धता व त्‍यावरील तकाकी पहाण्यासारखी आहे.

४. या पाटेश्वराच्या मंदिरानंतर पुढे ५ लेण्यांचा गट असलेले "बळिभद्र मंदिर लेणे" आहे. यात एक ठिकाणी शिवपिंडीच्या बाजूने चक्र, बदाम, गोल इत्यादी आकारात दहा आकृत्या कोरलेल्या आहेत. त्यातील ८ आकृत्या आठ दिशा व २ आकृत्या सूर्य व चंद्र यांची प्रतीके आहेत. यशिवाय या लेण्यात दशवतार, अष्टमातृका, माहेश्वरी, नवग्रह, शेषशायी विष्णू, महिषासूरमर्दिनी, कार्तिकेय, चामुंडा इत्यादी शिल्पेही पहायला मिळतात.

या लेण्यांत मानव व बैल यांची एकत्रित अशी "अग्नि-वृष"ची अप्रतिम मूर्ती आहे. या मूर्तीला ७ हात असून हातात आयुधे व मुद्रा कोरलेल्या आहेत. समोरून पाहिल्यास मूर्ती दाढीधारी माणसाची दिसते तर बाजूने पाहिल्यास चेहऱ्यात नंदी(बैल) दिसतो. हा आभास साधण्यासाठी दाढी मध्ये दोन खाचा कोरलेल्या आहेत, त्या बैलाच्या नाकपुडीसारख्या दिसतात. या "अग्नि-वृष" मूर्तीचे, सौंदर्य, प्रमाणबद्धता, व शिल्पकाराची कल्पकता अद्‌भुत आहे.

५. बळिभद्र लेण्यानंतर वऱ्हाडघर हा ३ लेण्यांचा समूह आहे. त्यातील मुख्य लेण्यातील पूर्वेच्या भिंतीवरील शिल्पपटात पार्वतीची मूर्ती व बाजूला ९७२ शिवलिंगे कोरलेली आहेत. ९७२ ही संख्या देवीची १०८ शक्तिपीठे व प्रत्येक पीठाची ९ वेळा पूजा करण्याचा संकेत दर्शवतात. दक्षिणेकडील भिंतीवरील शिल्पपटात विष्णूची मूर्ती व बाजूला १००० शिवलिंगे कोरलेली आहेत. १००० ही संख्या विष्णूच्या हजार नावांचे प्रतीक आहे.

याच दक्षिणेकडील भिंतीवरील शिल्पपटात सूर्याची मूर्ती व बाजूला पुन्हा १००० शिवलिंगे कोरलेली आहेत.

याशिवाय लेण्यांत भालचंद्र शिवाची व ब्रम्हदेवाची मूर्ती कोरलेली आहे. याच लेण्यांमध्ये एके ठिकाणी शंकराच्या पिंडीऐवजी २ कुंभ कोरलेले आहेत. याचबरोबर एकमुखी, चतुर्मुखी, सहस्रमुखी अशा अनेक प्रकारातली शिवलिंगेही कोरलेली आहेत.

याशिवाय या लेण्यांत कुंडलिन शिल्प व देवनागरी लिपीतील संस्कृत शिलालेख आहेत, परंतु पुसट झाल्यामुळे हे शिलालेख वाचता येत नाहीत.

‘पाटेश्वर..एक शोधनिबंध’ या नावाच्या आदित्य फडके यांनी लिहिलेल्या पुस्तकामुळे या शैवस्थानाची विस्तारपूर्वक ओळख होते. हे पुस्तक ‘वरदा’ प्रकाशनाने प्रसिद्ध केले आहे.