पांडुरंग वैजनाथ आठवले

पांडुरंगशास्त्री आठवले अर्थात दादा (जन्म : ऑक्टोबर १९, १९२०; मृत्यू - ऑक्टोबर २५, २००३) हे मराठी तत्त्वज्ञ होते. ते स्वाध्याय परिवाराचे प्रणेते, संस्थापक होते. त्यांना रेमन मॅगसेसे, टेंम्पलटेंट पुरस्कार, महात्मा गांधी पुरस्कार, लोकमान्य टिळक पुरस्कार, पद्मविभूषण, अशा विविध पुरस्काराने गौरवण्यात आले. त्यांचा जन्मदिवस स्वाध्याय परिवार जगभर मनुष्य गौरव दिन म्हणून साजरा करतात.^{[ संदर्भ हवा ]}

पांडुरंग शास्त्री आठवले, हे दादाजी म्हणूनही ओळखले जाते, ज्याचे मराठीत अक्षरशः भाषांतर "मोठा भाऊ" असे केले जाते, ते एक भारतीय कार्यकर्ते, तत्त्वज्ञ, आध्यात्मिक नेते, सामाजिक क्रांतिकारक, आणि धर्म सुधारणावादी होते. 1954 मध्ये स्वाध्याय परिवारची स्थापना केली. स्वाध्याय ही भगवद्गीतेवर आधारित स्वयं-अध्ययन प्रक्रिया आहे जी भारतातील सुमारे 100,000 गावांमध्ये पसरली आहे, 5 दशलक्ष अनुयायी आहेत. भगवद्गीता, वेद आणि उपनिषदांवर प्रवचनासाठी प्रसिद्ध असलेले दादाजी त्यांच्या निःस्वार्थ कार्यासाठी आणि धर्मग्रंथातील उत्कृष्ट ज्ञानासाठी देखील ओळखले जातात.^{[ संदर्भ हवा ]}

पांडुरंगशास्त्री आठवलेंचा जन्म ऑक्टोबर १९, १९२० रोजी रोहे या कोकणातील गावात चित्पावन ब्राह्मण कुटुंबात झाला. संस्कृत शिक्षक वैजनाथ शास्त्री आठवले आणि त्यांची पत्नी पार्वती आठवले यांना जन्मलेल्या पाच मुलांपैकी ते एक होते. पारंपरिक शिक्षणाबरोबर 'सरस्वती संस्कृत पाठशाळेत' संस्कृत व्याकरणाबरोबर न्याय, वेदान्त, साहित्य, त्याचबरोबर इंग्रजी भाषा साहित्याचा अभ्यास पांडुरंगशास्त्री यांनी केला.^{[ संदर्भ हवा ]} त्यांना रॉयल एशियाटिक सोसायटी मुंबई या संस्थेने सन्माननीय सदस्यत्व देऊन सन्मानित केले होते. या ग्रंथालयात त्यांनी कादंबरी विभाग सोडून सर्व मानव्य शाखेतील प्रमुख लेखकांचे, ग्रंथाचे अध्ययन केले. वेद, उपनिषदे, स्मृती, पुराणे यावर चिंतन केले. मुंबईतील माधवबाग येथील श्रीमद्भगवद्गीता पाठशाळेत पांडुरंगशास्त्री यांनी संस्थेच्या व्यासपीठावरून नियमितपणे न चुकता वैदिकांच्या तेजस्वी जीवनवादाचा (Way of life, way of worship & way of thinking) पुरस्कार केला.^{[ संदर्भ हवा ]}

आठवले बारा वर्षांचे असताना त्यांच्या वडिलांनी लहान मुलासाठी स्वतंत्र अभ्यासाचा अभ्यासक्रम तयार केला. अशा प्रकारे, आठवले यांना प्राचीन भारतातील तपोवन पद्धतीप्रमाणेच शिकवले जात असे. 1942 मध्ये, त्यांनी श्रीमद भगवद्गीता पाठशाळा, माधवबाग, मुंबई येथे प्रवचन देण्यास सुरुवात केली, 1926 मध्ये त्यांच्या वडिलांनी स्थापन केलेले केंद्र.^{[ संदर्भ हवा ]}

आठवले यांनी रॉयल एशियाटिक लायब्ररीमध्ये 14 वर्षे परिश्रमपूर्वक वाचन केले; लहान वयातच, त्यांनी काल्पनिक साहित्याचा प्रत्येक भाग (मार्क्सच्या तत्त्वज्ञानापासून ते व्हाईटहेडच्या लेखनापर्यंत प्राचीन भारतीय तत्त्वज्ञानापर्यंत) वाचल्याबद्दल प्रसिद्ध होते. 1954 मध्ये त्यांनी जपानमध्ये झालेल्या दुसऱ्या जागतिक तत्त्वज्ञानी परिषदेत भाग घेतला. तेथे आठवले यांनी वैदिक आदर्शांच्या संकल्पना आणि भगवद्गीतेची शिकवण मांडली. अनेक सहभागी त्यांच्या कल्पनांनी प्रभावित झाले होते परंतु त्यांना भारतात अशा आदर्शांच्या अंमलबजावणीचा पुरावा हवा होता. नोबेल पारितोषिक-विजेते भौतिकशास्त्रज्ञ डॉ. आर्थर कॉम्प्टन हे आठवले यांच्या कल्पनांनी विशेषतः मंत्रमुग्ध झाले आणि त्यांनी त्यांना युनायटेड स्टेट्समध्ये एक आकर्षक संधी दिली,^[१] जिथे ते त्यांच्या कल्पनांचा प्रसार करू शकतील. आठवले यांनी नम्रपणे नकार दिला, असे सांगून की त्यांना त्यांच्या मूळ भारतात बरेच काही साध्य करायचे आहे, जिथे त्यांनी वैदिक विचार आणि भगवद्गीतेचा संदेश शांतपणे आचरणात आणणारा आणि प्रसारित करणारा एक आदर्श समुदाय जगाला दाखवून देण्याची योजना आखली.^{[ संदर्भ हवा ]}

पांडुरंगशास्त्री आठवले यांचा विवाह १९४४ साली रत्‍नागिरी जिल्ह्यातील गावखडी येथील निर्मलाताई सिधये यांच्याशी झाला. निर्मलाताईंनी स्वाध्याय परिवाराच्या रचनात्मक कार्यातही दादांना भक्कम साथ दिली. स्वाध्याय कार्यातील बंधु-भगिनींना तसेच तत्त्वज्ञान विद्यापीठातील विद्यार्थ्यांना त्यांचे मोलाचे मार्गदर्शन कायम लाभत होते. दादांच्या देहावसनानंतर ताई ठाणे येथील तत्त्वज्ञान विद्यापीठात वास्तव्याला होत्या. ३ ऑगस्ट १९२६ रोजी जन्मलेल्या निर्मलाताई आठवले यांचे वयाच्या ९०व्या वर्षी ३१ जानेवारी २०१७ रोजी निधन झाले.^{[ संदर्भ हवा ]}

6 मे 1997 रोजी वेस्टमिन्स्टर अ‍ॅबे येथे आयोजित एका सार्वजनिक समारंभात पांडुरंग शास्त्री आठवले यांना धर्मातील प्रगतीसाठी टेम्पलटन पारितोषिक मिळाले.^{[ संदर्भ हवा ]} मूळ वैदिक धर्माचे तत्त्वज्ञान हा या चळवळीचा पाया आहे. स्वाध्याय परिवाराने 1978 मध्ये भारतात प्रत्येक रविवारी अनुयायांच्या बैठकीसह स्वतःची स्थापना केली, जिथे प्रार्थना गायली गेली आणि आठवले यांचे व्हिडिओ रेकॉर्डिंग प्ले केले गेले. स्वाध्याय, ज्याचे जवळून भाषांतर "स्वतःचा अभ्यास" हे वैदिक तत्त्वज्ञानावर आधारित प्रक्रिया आहे आणि परिवारातील सदस्यांना "स्वाध्यायी" म्हणतात.^{[ संदर्भ हवा ]} गेल्या काही वर्षांत, आठवलेंच्या अनुयायांनी भगवद्गीतेच्या अंतर्मनातील देव आणि देवाचे वैश्विक प्रेम या संकल्पना लाखो लोकांपर्यंत पोहोचवल्या आहेत: जात, सामाजिक आर्थिक अडथळे आणि धार्मिक भेद. आठवले यांनी वैयक्तिकरित्या हजारो गावांना भेट दिली (पैदल आणि भाड्याने सायकलने) आणि त्यांचे बंधू आणि भगिनी (स्वाध्यायी) वैयक्तिकरित्या प्रत्येक घरात गेले आणि प्रत्येक कुटुंबाशी निःस्वार्थ संबंध प्रस्थापित केले आणि घरोघरी जाऊन गीतेच्या विचारांचा प्रसार केला. अनुयायांनी संपूर्ण भारतातील अंदाजे 100,000 खेड्यांमध्ये आणि जगभरातील किमान 34 राष्ट्रांचे पालन केले आहे. दादाजी या गावांमध्ये, आठवलेंनी देवकेंद्रित भक्तीद्वारे सामाजिक कार्य करण्यासाठी विविध प्रयोग (प्रयोग) सुरू केले, ज्यात सामूहिक, दैवी श्रम (भक्ती)च्या भावनेने सहकारी शेती, मासेमारी आणि वृक्ष लागवड प्रकल्पांचा समावेश आहे. कॅनडामधील अँटीगोनिश चळवळ. सार्वभौमिक रक्तनिर्मात्याच्या तत्त्वाखाली एक जागतिक कुटुंब तयार करून जगाच्या समस्यांचे निर्मूलन करण्याची आठवले यांची दृष्टी पूर्ण करण्याचे स्वाध्यायांचे ध्येय आहे. त्यांना वाटले की भगवद्गीतेची सार्वत्रिकता सर्व मानवतेसाठी मार्गदर्शक ठरते. त्यामुळे त्याचे विचार शेवटच्या माणसापर्यंत पोहोचले पाहिजेत. आज, लाखो अनुयायी कॅरिबियन, अमेरिका, आशिया, युरोप, ऑस्ट्रेलिया, न्यू झीलंड, मध्य पूर्व आणि आफ्रिका यासह 35 पेक्षा जास्त देशांमध्ये प्रत्येक राहण्यायोग्य खंडात आढळू शकतात. रेव्ह. आठवले यांचे "देवाच्या दैवी पितृत्वाखाली वैश्विक बंधुत्व" हे स्वप्न पूर्ण करणे हे स्वाध्याय परिवाराचे ध्येय आहे.^{[ संदर्भ हवा ]}

२५ ऑक्टोबर २००३ रोजी मुंबई, भारत येथे आठवले यांचे वयाच्या ८३ व्या वर्षी हृदयविकाराच्या झटक्याने निधन झाले. २६ ऑक्टोबर रोजी सायंकाळी ठाणे जिल्ह्यातील तत्त्वज्ञान विद्यापीठात त्यांच्यावर अंत्यसंस्कार करण्यात आले, जेथे २४ तासांच्या कालावधीत लाखो शोककर्त्यांनी त्यांना आदरांजली वाहिली होती. त्यानंतर, उज्जैन, पुष्कर, हरिद्वार, कुरुक्षेत्र, गया, जगन्नाथ पुरी आणि शेवटी रामेश्वरम येथे त्यांच्या अस्थींचे विसर्जन करण्यात आले.^{[ संदर्भ हवा ]}

१९९१ मध्ये श्याम बेनेगल यांनी आठवले यांच्या स्वाध्याय चळवळी किंवा प्रयोगांवर आधारित अंतरनाद (द इनर व्हॉईस) हा चित्रपट तयार आणि दिग्दर्शित केला, ज्यात शबाना आझमी आणि कुलभूषण खरबंदा यांच्या प्रमुख भूमिका होत्या. २००४ मध्ये अबीर बजाझ यांनी आठवले यांच्या जीवनावर आणि कार्यांवर आधारित स्वाध्याय या लघुपटाचे दिग्दर्शन केले.^{[ संदर्भ हवा ]}

दादाजींच्या प्रवचनावर आधारित वैदिक स्तोत्रे, गीता आणि रामायण यावर आधारित अनेक पुस्तके आहेत. वाल्मिकी रामायण, गीता अमृतम, संतांना श्रद्धांजली, प्रार्थना प्रीती, तुलसीदल, संस्कृती पूजन (संस्कृती आणि धर्माच्या योग्य व्याख्यांचे वर्णन), विजिगीशु जीवनवाद आणि बरेच काही ही त्यांची प्रसिद्ध पुस्तके आहेत. श्री पांडुरंग वैजनाथ आठवले शास्त्री (दादा) यांनी गुजराती, मराठी, हिंदी आणि संस्कृत द सिस्टीम्स: द वे अँड द वर्क (स्वाध्यायः द युनिक फिलॉसॉफी ऑफ लाईफ) यांसारख्या अनेक भाषांमध्ये लिहिलेले.^{[ संदर्भ हवा ]}

इ.स. १९९२ मधे त्यांना टिळक पुरस्कार मिळाला. तो पुरस्कार देतांना तेव्हाचे राज्यपाल चिदंबरम सुब्रमणियम म्हणाले होते ' विद्वत्ता आणि दैवी शक्तीचा संगम झाल्यावरच समाजाचे आणि देशाचे हित सुरक्षित राहते. पांडुरंगशास्त्री आठवले यांची शिकवण सर्व समाजाने आचरण्यात आणण्याची गरज आहे. पांडुरंगशास्त्री हे आजच्या युगातील देदीप्यमान आशेचा किरण आहेत^[२]

^[१]

• The Official web portal of Pandurang Shastri Athavale : www.dadaji.net
• The Official web portal of the Swadhyay Parivar : www.swadhyay.org
• Ramon magsaysay site introduction of Pandurang Shastri Athavale Archived 2010-04-04 at the Wayback Machine.

• Templeton award web-site referencing News of Award to Pandurang Shastri Athavale Archived 2008-03-25 at the Wayback Machine.
• An article by a well-known writer Suma Varughese Archived 2010-01-18 at the Wayback Machine.
• By WAVENEY ANN MOORE, Times Staff Writer © St. Petersburg Times, published June 29, 2002
• In rural India, quiet introspection has outward effects By Chhavi Sachdev in Science & Theology News, July 2004
• Pandurang Shastri Athvale Quotations Archived 2012-06-24 at the Wayback Machine.

1. ^ साचा:Vital Connections: Self, Society, God : Perspectives on Swadhyaya, by Raj Krishan Srivastava. 1998; Weatherhill, ISBN 0-8348-0408-5.