न्याय

न्याय म्हणजे नैतिक दृष्ट्या, विवेकवादाने, नैसर्गिकदृष्टीने, निष्पक्षतेने समतेने बरोबर/योग्य असणे. न्याय हे समाजाचे एक मुख्य व अविभाज्य अंग आहे. न्याय कसा असावा याविशयी अनेक मत प्रवाह आहेत परंतु, त्यातील नैतिक दृष्टिकोनातील बहुतेक मते जूळतात.

यामुळे, प्रत्येक संस्कृतीत न्यायाचा वापर वेगळा असतो. प्राचीन ग्रीक तत्त्वज्ञानी प्लेटो यांनी त्यांच्या रिपब्लिक या ग्रंथात आणि अ‍ॅरिस्टॉटल यांनी निकोपियाच्या नीतिशास्त्रात न्यायाचे आरंभिक सिद्धांत मांडले होते. संपूर्ण इतिहासात विविध सिद्धांत स्थापित केले गेले आहेत. दैवी सिद्धांताच्या वकिलांनी असे म्हणले आहे की देवाकडून न्याय मिळतो. 1600च्या दशकात जॉन लॉक यांच्यासारख्या तत्त्वज्ञानी म्हणले की न्याय हा नैसर्गिक कायद्यातून होतो. सामाजिक कराराच्या सिद्धांताने म्हणले आहे की प्रत्येकाच्या परस्पर करारातून न्याय मिळविला जातो. 1800च्या दशकात जॉन स्टुअर्ट मिल सारख्या उपयोगितावादी तत्त्ववेत्तांनी सांगितले की न्याय हा बहुसंख्य लोकांच्या सर्वोत्तम निकालांवर आधारित आहे. वितरित न्यायाचे सिद्धांत जे वितरीत करायचे आहेत, कोणामध्ये वितरित करायचे आहेत आणि योग्य वितरण काय आहे याचा अभ्यास करतात. इगालिटरियन लोक म्हणाले आहेत की समानताच्या समन्वयातच न्यायाचा अस्तित्व असू शकतो. जॉन रॅल्स यांनी सामाजिक कराराचा सिद्धांत वापरला की न्याय, आणि विशेषतः न्याय वितरित करणे हा निष्ठेचा एक प्रकार आहे. रॉबर्ट नोजिक आणि इतरांनी सांगितले की मालमत्ता अधिकार, वितरण आणि न्याय कायद्याच्या क्षेत्रातही आर्थिक व्यवस्थेची संपूर्ण संपत्ती अधिकतम होते. प्रतिकूल न्यायाचे सिद्धांत असे म्हणतात की न्यायाचा विमा उतरवण्यासाठी चुकीच्या गोष्टी केल्या पाहिजेत. जवळपास संबंधित पुनर्संचयित न्याय (ज्याला कधीकधी "रेपरेटिव्ह जस्टिस" देखील म्हणले जाते) म्हणजे न्याय मिळवण्याचा दृष्टीकोन आहे जो पीडित आणि गुन्हेगारांच्या गरजांवर लक्ष केंद्रित करतो.

मनुष्याच्या अस्तित्वाशी नैसर्गिक न्यायाची संकल्पना जोडली गेली आहे.मनुष्य निसर्गाचा घटक आहे म्हणून त्याला योग्य - अयोग्य,न्याय - अन्याय या संकल्पना समजू शकतात.नैसर्गिक न्यायाच्या तत्त्वावर करण्यात आलेला न्याय हे सर्व व्यवस्थांचे अंतिम उद्दिष्ट आहे असे जगभरात मानले जाते. प्राचीन ग्रीक आणि रोमन तत्त्ववेत्त्यांनी नैसर्गिक न्यायाच्या संकल्पनेचा पुरस्कार केला.

न्यायाच्या अमूर्त संकल्पनेची व्यावहारिक पातळीवर कायद्याच्या रूपाने अंमलबजावणी होते तेव्हा वैज्ञानिक ज्ञान असे म्हणले जाते. जॉन ऑस्टिन यांनी कायदा हे न्यायाचे व दुष्कृत्य दडपून टाकण्याचे साधन आहे, असा विचार मांडला. न्यायाच्या तत्त्वाखेरीज कायदा केवळ दडपणुकीचे साधन बनतो,म्हणून कायदा ही संकल्पना न्यायावर अवलंबून आहे.

सामाजिक न्याय म्हणजे वस्तू व सेवा यांचे रास्त व समतेच्या तत्त्वावर आधारित वाटप करणे. तसेच समाजातील कमकुवत गटांना त्यातील योग्य वाटा मिळणे आवश्यक असते. म्हणूनच सामाजिक न्यायला वित्रणात्मक असेही म्हणतात.

न्याय हा नैसर्गिक कायद्याचा भाग आहे; या सिद्धांताच्या समर्थकांसाठी(उदा. जॉन लॉक), न्यायामध्ये मनुष्याच्या स्वभावाचा समावेश असतो.

रिपब्लिक ऑफ प्लेटो मध्ये थ्रसिमाचस या पात्राचा असा तर्क आहे की न्याय हा बलवान लोकांचे हित आहे.

सामाजिक कराराचे वकील म्हणतात की प्रत्येकाच्या परस्पर करारातून न्याय मिळतो; किंवा कित्येक आवृत्त्यांमध्ये समानता आणि पूर्वग्रह नसणे यासह कल्पित परिस्थितींमध्ये ज्याचे ते मान्य करतात त्यापासून. हे खाते 'जस्टिस अ‍ॅट फेयरनेस' खाली खाली मानले गेले आहे. पक्षपात नसणे म्हणजे मतभेद (किंवा काही प्रकरणांमध्ये चाचणी) मध्ये सामील असलेल्या सर्व लोकांसाठी समान आधार होय.

जॉन स्टुअर्ट मिलसह उपयुक्ततावादी विचारवंतांच्या मते, न्याय हा आपण जितका विचार करतो तितका मूलभूत नाही. त्याऐवजी, ते अधिक प्रामाणिकपणाच्या मूलभूत मानकांवरून प्राप्त झाले आहे, परिणामीपणाः जे योग्य आहे त्याचेच सर्वात चांगले परिणाम होतात (सामान्यत: एकूण किंवा सरासरी कल्याणांद्वारे मोजले जाते). तर, न्यायाची योग्य ती तत्त्वे ज्यांचे सर्वोत्तम परिणाम होतात त्या असतात. हे नियम परिचित असू शकतात जसे की करार ठेवणे; परंतु तितकेच, वास्तविक परिणामाच्या तथ्यावर अवलंबून ते कदाचित हे करू शकत नाहीत. एकतर, जे महत्त्वाचे आहे ते म्हणजे तेच परिणाम आहेत आणि न्याय फक्त त्या मूलभूत मानकातूनच घेतलेला आहे. तो दोन नैसर्गिक मानवी प्रवृत्तींपासून उत्पन्न झाला आहे असा युक्तिवाद करून न्याय खूपच महत्त्वाचा आहे असा आमचा चुकीचा विश्वास समजावून सांगण्याचा प्रयत्न करतो: आमची दुखावणूक करणाऱ्यांवर प्रतिकार करण्याची आपली इच्छा , सहानुभूती. म्हणूनच, जेव्हा एखाद्या व्यक्तीचे नुकसान झाल्याचे आपण पाहतो तेव्हा आपण स्वतःच त्यांच्या परिस्थितीत प्रक्षेपण करतो आणि त्यांच्या वतीने सूड घेण्याची इच्छा बाळगतो. ही प्रक्रिया न्यायाबद्दलच्या आमच्या भावनांचा स्रोत असल्यास, त्यावरील आपला विश्वास कमी केला पाहिजे.

वितरण न्यायाच्या सिद्धांतांना तीन प्रश्नांची उत्तरे देण्याची आवश्यकता आहे:

कोणत्या वस्तूंचे वितरण करावे लागेल? संपत्ती, सामर्थ्य, सन्मान, संधी या गोष्टींचे काही संयोजन आहे?

कोणत्या संस्थांमध्ये ते वितरित करायचे आहेत? मानव (मृत, जिवंत, भविष्य), संवेदनशील प्राणी, एकाच समाजातील सदस्य, राष्ट्र?

योग्य वितरण काय आहे? समान, गुणवत्तापूर्ण, सामाजिक स्थितीनुसार, आवश्यकतेनुसार, मालमत्ता हक्क आणि आक्रमकता यावर आधारित?

विशिष्ट पसंतीच्या वितरण अंमलात आणण्याचा कोणास अधिकार आहे या प्रश्नांना सामान्यत: वितरित न्याय सिद्धांतवादी उत्तर देत नाहीत, तर मालमत्ता हक्क सिद्धांताकार म्हणतात की तेथे “इष्ट वितरण” नाही. त्याऐवजी कायदेशीर सुसंवाद किंवा व्यवहारांमुळे (म्हणजेच अवैध नसलेले व्यवहार) जे काही वितरणाचा परिणाम होईल त्यावर आधारित वितरण असावे.

हा विभाग वितरित न्यायाचे काही प्रमाणात आयोजित सिद्धांत आणि या प्रश्नांची उत्तरे देण्याच्या त्यांच्या प्रयत्नांचे वर्णन करतो.

सामाजिक न्याय म्हणजे वस्तू व सेवा यांचे रास्त व समतेच्या तत्त्वावर आधारित वाटप करणे. तसेच समाजातील कमकुवत गटांना त्यातील योग्य वाटा मिळणे आवश्यक असते. म्हणूनच सामाजिक न्यायला वित्रणात्मक असेही म्हणतात. सामाजिक न्यायामध्ये व्यक्ती आणि त्यांचे समाज यांच्यामधील न्यायी संबंध असतो, बहुतेकदा विचार केला जातो की विशेषाधिकार, संधी आणि संपत्ती ही व्यक्तींमध्ये कशी वाटली पाहिजे. सामाजिक न्याय ही सामाजिक गतिशीलतेशिही संबंधित आहे, विशेषतः सहजतेने ज्यायोगे व्यक्ती आणि कुटूंब सामाजिक वर्गाच्या दरम्यान जाऊ शकतात.सर्व लोक एकत्रित नैतिकतेसह एकाच जागतिक समुदायाचे सदस्य आहेत. सामाजिक न्याय देखील समतावादापेक्षा वेगळा आहे, ही कल्पना आहे की सर्व लोक स्थिती, मूल्य किंवा अधिकारांच्या बाबतीत समान आहेत कारण सामाजिक न्याय सिद्धांतात सर्व समानतेची आवश्यकता नसते. उदाहरणार्थ, समाजशास्त्रज्ञ जॉर्ज सी. होमेन्स यांनी सुचवले की न्यायाच्या संकल्पनेचा मूळ असा आहे की प्रत्येक व्यक्तीने त्यांच्या योगदानासंदर्भात बक्षीस प्राप्त केले पाहिजेत. अर्थशास्त्रज्ञ फ्रेडरिक हायक म्हणाले की सामाजिक न्याय ही संकल्पना निरर्थक आहे, असे सांगून न्याय हा वैयक्तिक वर्तन आणि अप्रत्याशित बाजार शक्तींचा परिणाम आहे. [११] सामाजिक न्यायाचा संबंध रिलेशनशिप जस्ट या संकल्पनेशी संबंधित आहे, जे राष्ट्रीयतेसारख्या सामान्य वैशिष्ट्यांसह असणाऱ्या किंवा सहकार्याने किंवा वाटाघाटीत गुंतलेल्या व्यक्तींशी न्यायी संबंध आहे.

न्यायमूर्ती जॉन रॅल्स यांनी ए थ्योरी ऑफ जस्टीसमध्ये सामाजिक कराराचा युक्तिवाद वापरला की न्यायाचा आणि विशेषतः वितरित न्याय हा निष्पक्षतेचा एक प्रकार आहे: वस्तूंचे निःपक्षपाती वितरण. रॉल्स आम्हाला अज्ञानाच्या पडद्यामागील स्वतःची कल्पना करण्यास सांगतात जे आपल्या व्यक्तिमत्त्वे, सामाजिक नियम, नैतिक पात्रे, संपत्ती, कौशल्य आणि जीवन योजनांचे सर्व ज्ञान नाकारतात आणि पडदा पडदा पडतो तेव्हा आपल्या समाजावर आपण कोणता न्यायनिवाडा निवडायचा हे विचारतो. आम्ही स्वतःसाठी शक्य तितके उत्कृष्ट करू इच्छित असल्यास उचलले जाते. आम्हाला माहित नाही की आम्ही विशेषतः कोण आहोत आणि म्हणून आपल्या स्वतःच्या बाजूने घेतलेल्या निर्णयाला पक्षपात करू शकत नाही. तर, अज्ञानाच्या निर्णयामध्ये निष्पक्षता येते, कारण त्यात स्वार्थी पूर्वाग्रह वगळता आहे. रॉल्स म्हणाले की आपल्यातील प्रत्येकजण न्यायसाठी उपयुक्तता सिद्धांत नाकारेल जो आपल्या कल्याणासाठी जास्तीत जास्त करणे आवश्यक आहे (खाली पहा) कारण जोखमीमुळे इतरांच्या फायद्यासाठी स्वतःचे भले केले जाऊ शकते.

रॉल्सच्या न्यायाची दोन तत्त्वे:

प्रत्येकासाठी समान स्वातंत्र्य प्रणालीसह सुसंगत समान मूलभूत स्वातंत्र्यांच्या सर्वात विस्तृत एकूण प्रणालीचा समान अधिकार प्रत्येक व्यक्तीस असणे आवश्यक आहे. सामाजिक आणि आर्थिक विषमतांची सुसंगत समान व्यवस्था केली पाहिजे जेणेकरून ते दोन्ही संधींची समानता या तत्त्वाशी सुसंगत राहतील.

• Anthony Duff & David Garland eds, A Reader on Punishment(Oxford: OUP, 1994).
• Barzilai Gad, Communities and Law: Politics and Cultures of Legal Identities (Ann Arbor: University of Michigan Press, 2003).
• Brian Barry, Theories of Justice (Berkeley: University of California Press, 1989).
• C.L. Ten, Crime, Guilt, and Punishment: A philosophical introduction (Oxford: Clarendon Press, 1987).
• Colin Farrelly, An Introduction to Contemporary Political Theory (London: Sage, 2004).
• David Gauthier, Morals By Agreement (Oxford: Clarendon Press, 1986).
• James Konow (2003). "Which Is the Fairest One of All? A Positive Analysis of Justice Theories," Journal of Economic Literature, 41(4), pp. 1188-1239.
• David Schmidtz, Elements of Justice (New York: CUP, 2006).
• Harry Brighouse, Justice (Cambridge: Polity Press, 2004).
• John Rawls, A Theory of Justice (revised edition, Oxford: OUP, 1999).
• John Stuart Mill, Utilitarianism in On Liberty and Other Essays ed. John Gray (Oxford: OUP, 1991).
• Nicola Lacey, State Punishment (London: Routledge, 1988).
• Peter Singer ed., A Companion to Ethics (Oxford: Blackwell, 1993), Part IV.
• Plato, Republic trans. Robin Waterfield (Oxford: OUP, 1994).
• Robert E. Goodin & Philip Pettit eds, Contemporary Political Philosophy: An anthology (2nd edition, Malden Mass.: Blackwell, 2006), Part III.
• Robert Nozick, Anarchy, State, and Utopia (Oxford: Blackwell, 1974).
• Ted Honderich, Punishment: The supposed justifications (London: Hutchinson & Co., 1969).
• Will Kymlicka, Contemporary Political Philosophy: An introduction (2nd edition, Oxford: OUP, 2002).

• Stanford Encyclopedia of Philosophy entries:
  • Distributive justice Archived 2021-03-09 at the Wayback Machine., by Julian Lamont.
  • Justice as a virtue Archived 2021-03-09 at the Wayback Machine., by Michael Slote.
  • Punishment Archived 2021-01-25 at the Wayback Machine., by Hugo Adam Bedau.
• Video:Balkan Justice