नरहर अंबादास कुरुंदकर

नरहर कुरुंदकर (१५ जुलै, इ.स. १९३२ - १० फेब्रुवारी, इ.स. १९८२) हे मराठी भाषा व साहित्याचे समीक्षक, आणि समाजचिंतक होते. ते एक प्रभावी वक्ते होते. कुरुंदकर यांचा जन्म १५ जुलै १९३२ रोजी महाराष्ट्रातील मराठवाडा भागातील नांदापूर (जि. हिंगोली ) गावात झाला. हिंगोली जिल्ह्यातील कुरुंदा हे त्यांचे मूळ गाव.

त्यांनी प्रतिभा निकेतन माध्यमिक विद्यालय, नांदेड‎ येथे शिक्षक म्हणून तर नांदेड एज्युकेशन सोसायटीचे पीपल्स कॉलेज, नांदेड येथे प्राचार्यपद भूषविले होते.विशेष बाब म्हणजे अखिल भारतीय मराठी साहित्य संमेलनाचे अध्यक्षपद दोनदा बिनविरोध त्यांच्याकडे येऊनही त्यांनी त्याला नम्रपणे नकार दिला होता.^[१]

नरहर कुरुंदकरांचा विवाह प्रभावती यांच्याशी झाला होता. या दांपत्याला एक मुलगा आणि तीन मुली अशी अपत्ये होती. प्रभावती कुरुंदकरांचा मृत्यू ९ जानेवारी इ.स. २०१० या दिवशी झाला. त्यांच्या एका मुलीचे नाव श्यामल पत्की आहे.

कुरुंदकरांच्या स्मृतिप्रीत्यर्थ नांदेड शहरात त्यांच्या नावाचे ’नरहर कुरुंदकर प्रतिष्ठान’ स्थापन (२०१०) झाले आहे. श्यामल पत्की या प्रतिष्ठानच्या संस्थापक अध्यक्ष आहेत. २०१० साली, नांदेड एज्युकेशन सोसायटी व नरहर कुरुंदकर प्रतिष्ठानच्या संयुक्त प्रकल्प म्हणून सोसायटीच्या स्वामी रामानंद तीर्थ संशोधन केंद्रात नरहर कुरुंदकर प्रगत अध्ययन व संशोधन केंद्र सुरू केले आहे. नांदेड एज्यूकेशन सोसायटीने दिलेल्या दिड एकर जागेवर ^[२]२०१० साली महाराष्ट्र शासनातर्फे नरहर कुरुंदकर स्मारकाची घोषणा केली असून त्यापैकी दोन कोटीच्या पहिल्या फेजचे बांधकाम पूर्ण झाले असून सध्या तिथून संस्थेचे कार्य सुरू आहे. स्मारकाच्या ऊर्वरीत बांधकामाच्या १५ कोटीच्या प्रस्तावास शासनाने मार्च २०२४ मध्ये मान्यता दिली असून लवकरच प्रत्यक्ष बांधकामास सुरुवात होईल. अभ्यास केंद्रातर्फे विविध विषयासंबधी मान्यवरांच्या मासिक व्याख्यानाचे नियमित आयोजन केले जाते. तसेच विविधक्षेत्रात काम करणाऱ्या दोन संशोधकांना त्यांच्या प्रकल्पासाठी १५ जुलै रौजी शिष्यवृत्ती घोषीत केली जाते. संशोधनवृत्तीसाठी शैक्षणिक अर्हतेतीची अट नसल्याने अनेक नवे प्रकल्प मार्गी लागले आहेत. शिष्यवृत्ती मिळाल्यापासून दोन वर्षात प्रकल्प सादर करणे एवढीच अट आहे.^[३]

आतापर्यंत पूर्ण झालेले प्रकल्प :

• दासोपंतांच्या पदरचनांचा सांगीतिक व वाङ्‌मयीन अभ्यास
• मराठ्यांचा इतिहास-कुरुंदकरांची भूमिका, ई.१२ प्रकल्प पूर्ण झाले आहेत.

या प्रतिष्ठानच्या वतीने ४२ वर्षापासुन दरवर्षी ८-१० फेब्रुवारी दरम्यान ^[४]व्याख्यानमाला आयोजित केली जाते.. आतापर्यंत (२०२४) येथे अशोक वाजपेयी, गंगाधर गाडगीळ, डॉ.जयंत नारळीकर, दुर्गा भागवत, भालचंद्र फडके, डॉ.म.द. हातकणंगलेकर, डॉ.य.दि. फडके, डॉ.यशवंत सुमंत, डॉ.सदानंद मोरे आदींची व्याख्याने झाली आहेत.

कुरुंदकरांसह विनोबा भावे, वसंतदादा पाटील, बालगंधर्व, जी.डी. बापू लाड, नागनाथ‍अण्णा नायकवडी, बाळासाहेब देसाई (सातारा), भाई सावंत, बाळासाहेब सावंत (रत्‍नागिरी), चिंतामणराव देशमुख, संताजी घोरपडे, मारोतराव कन्नमवार, आदी व्यक्तीची स्मारके उभारण्याचे महाराष्ट्रातील काँग्रेस सरकारने ठरवले होते, पण यांतील एकही स्मारक पूर्णत्वास गेले नाही.

कुरुंदकरांनी अनेक पुस्तकांना प्रदीर्घ प्रस्तावना लिहिल्या आहेत. त्‍यांनी लिहिलेल्या प्रस्तावनांमधून आठ प्रस्तावनांची निवड करून ‘निवडक नरहर कुरूंदर’ हे संपादित पुस्तक आकाराला आलेले आहे. ‘देशमुख आणि कंपनी’ने प्रकाशित केलेल्या या पुस्तकातील प्रस्तावनांची निवड विश्वास दांडेकर यांनी केलेली आहे. ‘ग्रंथवेध भाग-१’ असे या पुस्तकाला म्हटलेले असून इतर निवडक प्रस्तावना भाग-२ मध्ये समाविष्ट करण्यात येणार आहेत.

• अमेरिकन निग्रो साहित्य आणि संस्कृती (जनार्दन वाघमारे)
• चक्रपाणी (रा.चिं. ढेरे)
• चलो कलकत्ता (बिमल मित्र)
• महाडचा मुक्तिसंग्राम (झुंबरलाल कांबळे-राम बिवलकर)
• लोकायत (स.रा.गाडगीळ)
• श्रीमान योगी (रणजित देसाई) : सत्तर पानी प्रस्तावना
• संस्कृती (इरावती कर्वे)
• हिमालयाची सावली (वसंत कानेटकर)

• मनुस्मृती : कंटेंपररी थॉट्स (मराठी अनुवाद-मधुकर देशपांडे)
• डॉ. सर्वपल्ली राधाकृष्णन

' धार आणि काठ' या पुस्तकाला महाराष्ट्र राज्य पुरस्कार मिळाला.

• राष्ट्रीय एकात्मता आणि इतिहासाचा अभ्यासक्रम
• रणजीत देसाई लिखित 'श्रीमान योगी' या पुस्तकास नरहर कुरुंदकर यांनी दिलेल्या प्रस्तावनेचे स्वैर इंग्रजी भाषांतर Archived 2007-03-11 at the Wayback Machine.
• मनोगतवरील चर्चा^{[permanent dead link]}
• Ghate Pankaj. मी नरहर कुरुंदकरांकडे कसं पाहतो! (पूर्वार्ध)
• Ghate Pankaj. मी कुरुंदकरांकडे कसं पाहतो! (उत्तरार्ध)