धम्म

बौद्ध धर्म
त्रिरत्न बुद्ध धम्म संघ
इतिहास कालानुक्रम संगीती रूपरेषा
संकल्पना व शिकवण धम्म चार आर्यसत्य खंध (स्कंध) अनिच्च (अनित्य) दुःख अष्टांगिक मार्ग अनत्ता (अनात्मन) पटिच्चसमुप्पाद (प्रतीत्यसमुत्पाद) मध्यम मार्ग सुञ्ञता (शून्यता) कर्म पुनर्जन्म संसार विश्वउत्पत्तिशास्त्र
बौद्ध साहित्य बुद्धवचन त्रिपिटक महायान सूत्र पाली त्रिपिटक तिबेटी त्रिपिटक चिनी त्रिपिटक भगवान बुद्ध आणि त्यांचा धम्म
आचरण त्रिरत्न बावीस प्रतिज्ञा मुक्तीसाठी बौद्ध मार्ग शील पारमिता चिंतन तात्विक कारण स्मृती प्रज्ञा करूणा बोधिपक्खीया धम्म विहारवाद सामान्य लोक
निर्वाण चार अवस्था अर्हत बुद्धत्व बोधिसत्व
संप्रदाय थेरवाद महायान हीनयान चिनी वज्रयान तिबेटी नवयान
देशनिहाय बौद्ध धर्म भारत महाराष्ट्र चीन थायलंड जपान म्यानमार श्रीलंका लाओस कंबोडिया कोरियन तैवान तिबेट भूतान मंगोलिया सिंगापूर व्हियेतनाम मलेशिया रशिया नेपाळ

बौद्ध धर्मानुसार धम्म (पाली: धम्म ; संस्कृत: धर्म) म्हणजे तथागत गौतम बुद्धांनी दिलेली शिकवण आणि त्या शिकवणीनुसार दुःखातून मुक्त होण्याचा मार्ग होय.^[१] धम्म हे त्रिशरणांपैकी एक आहे. धम्म म्हणजे बुद्ध तत्त्वज्ञान किंवा बौद्ध तत्त्वज्ञान असून ते धर्म (Religion) याहून अधिक भिन्न शब्द आहे.

धम्म हा पाली भाषेतील शब्द धर्म या "योग्य व न्याय्य मार्ग" अश्या अर्थाच्या संस्कृत शब्दावरून आला आहे^[२].

पूर्व आशियात धम्म या संज्ञेसाठी 法 हे चिन्ह वापरले जाते; ज्याचा मॅंडरिन भाषेत फा, जपानी भाषेत हो व कोरियन भाषेत बेओप असा उच्चार होतो. तिबेटी भाषेत या संज्ञेसाठी चोस असा शब्द आहे. उय्गुर, मंगोलियन व अन्य काही मध्य आशियाई भाषांमध्ये धम्म या संज्ञेस नोम हा शब्द असून, तो प्राचीन ग्रीक भाषेती नोमोस (ग्रीकः νόμος) या "कायदा" असा अर्थ असलेल्या शब्दावरून आला आहे.

दुःख आहे, दुःखाची उत्पत्ति आहे, दुःखातून मुक्ती आहे आणि मुक्तिगामी आर्य आष्टांगिक मार्ग ही चार आर्यसत्ये म्हणून ओळखली जातात.^[३]

प्रज्ञा १) सम्यक दृष्टी २) सम्यक संकल्प

शील ३) सम्यक वाचा ४) सम्यक कर्मान्त ५) सम्यक आजीविका

समाधी ६) सम्यक व्यायाम ७) सम्यक स्मृती ८) सम्यक समाधी^[४]

पहिली धम्म परिषद -

 इ.स.पू.४८७ मध्ये गौतम बुद्धाच्या मृत्यूनंतर त्यांचे अनुयायी राजगृह येथे जमले. हीच पहिली बुद्ध धम्म सभा होय. यावेळी मगध चा सम्राट अजातशत्रू हा होता. या धम्म सभेला ५०० भिक्षु हजार होते.

गौतम बुद्धांचा सर्वात प्रिय शिष्य या सभेला हजर होता.गौतमाच्या शिकवणुकील तत्वे ह्यावेळी एकात्र करण्यात आली.त्यांना त्रिपितक असे म्हणतात.(यांमध्ये विनयपिटक,सुत्तपिटक, अभिधम्मपितक असे तीन भाग निर्माण झाले यांना त्रीपितक असे म्हणतात) दुसरी धम्म परिषद-

 पुढे इ.स.पू.३८७ मध्ये दुसरी धम्म परिषद भरली. यावेळी मगध छा सम्राट कालाशोक होता. सभेला ७०० पेक्षा जास्त भिक्षु होते. ह्यानंतर बौद्ध धर्मात महायान व हिनयान हे दोन पंथ निर्माण झाले.

तिसरी धम्म परीषद -

  इ.स.पू.२४०मध्ये तिसरी धम्म परिषद पाटलीपुत्र येथे भरली. यावेळी मगध सम्राट अशोक होता. मोगलीपुत्त तिस्स सभेचे अध्यक्ष होते. धर्मपरिषदेला १००० हून जास्त  भिक्षु आले होते.

या धर्मसभेमध्ये अनावश्यक गोष्टी काढून टाकून धर्मग्रंथांना उजाळा देण्याचा प्रयत्न केला गेला. तचेच या सभेत बौद्धधर्माच्या प्रचारासाठी धर्माप्रचारकांना परदेशात पाठविण्याचे अत्यंत महत्त्वाचा निर्णय घेण्यात आला.सीरिया, इजिप्त,जपान, चीन या देशात धर्मप्रचारक पाठविण्यात आले.अशोकाचा मुलगा महेंद्र आणि मुलगी संघमित्रा यांनी सीलोन मध्ये धर्मप्रचार केला.

चौथी धम्म परिषद -

 चौथी धम्म परिषद सम्राट कनिष्कच्या कारकीर्दीत काश्मीर मधील कुंडलवन ( इ.स.पाहिले शतक) येथे झाली. यावेळी धर्मग्रंथावर टीकाग्रंथ लिहिण्यात आले. त्रिपितटकावर महविभाषा नावाचा टीका ग्रंथ लिहिण्यात आला.या सभे ५००भिक्षु उपस्थीत होते.सभेचे अध्यक्ष वसुमित्र आणि उपाध्यक्ष अश्वघोष होते.

संदर्भ -१ प्राचीन भारत - नी. सी.दीक्षित

    २ प्राचीन भारत - मा. म.देशमुख

बाबासाहेबांनी एक नवा शब्द शिकवला आणि त्यातून जुने जग उलथवण्याची शक्ती असलेले साहित्य उभे राहिले . तो शब्द म्हणजे ‘ धम्म ’ . ‘ धम्म ’ या शब्दाने समाजात माणसाचे श्रेष्ठत्व आणि ऐहिकता या सर्वात महत्त्वाच्या मूल्यांची प्राणप्रतिष्ठा केली. या नव्या जीवनमूल्यांना त्यांनी धम्म म्हणले .^{[ संदर्भ हवा ]} बाबासाहेबांनी एका धर्माचा त्याग करून दुसरा धर्म स्वीकारला, असे झाले नाही. तर, निखळ प्रज्ञा आणि करुणेचे त्यांना जिथे जिथे अपूर्व मिश्रण आढळले , त्या तत्त्वज्ञानाचा त्यांनी स्वीकार केला. अंधश्रद्धांवर आधारलेल्या जीवनपद्धतीकडून प्रेम आणि निर्मळ बुद्धीच्या बळावर चालणाऱ्या जीवनपद्धतीचा त्यांनी स्वीकार केला^{[ संदर्भ हवा ]}. या बुद्धिनिष्ठ जीवनपद्धतीचे नाव ‘ धम्म ’ असे आहे^{[ संदर्भ हवा ]}.

भारताच्या राष्ट्रपतींच्या खुर्चीवर "धम्म चक्र प्रवर्तनाय" हा बुद्धाचा प्रथम संदेश कोरला आहे^{[ संदर्भ हवा ]}. याचा मूळ हेतू हाच की भारत एक धम्मशासित राज्य निर्माण व्हावे आणि एक उज्ज्वल राष्ट्र घडावे^{[ संदर्भ हवा ]}. सारा भारत बौद्धमय व्हावा, ही डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांची आंतरिक इच्छा होती^{[ संदर्भ हवा ]}.

• "धम्माची थेरवादातील व्याख्या" (इंग्रजी भाषेत).