दादासाहेब फाळके पुरस्कार

दादासाहेब फाळके पुरस्कार हा भारत सरकारतर्फे दरवर्षी भारतीय सिनेमामध्ये असामान्य कामगिरी करणाऱ्या कलावंत व तंत्रज्ञांना दिला जाणारा सर्वोच्च पुरस्कार आहे. इ.स. १९६९ मध्ये दादासाहेब फाळके ह्यांच्या जन्मशताब्दीवर्षापासून हा पुरस्कार दिला जात आहे. हा पुरस्कार माहिती व प्रसारण मंत्रालय, भारत खात्यातर्फे दिला जातो. दरवर्षी भरवल्या जाणाऱ्या राष्ट्रीय चित्रपट पुरस्कार सोहळयादरम्यान ह्या पुरस्काराचे वाटप केले जाते.

१९६९ पासून दिल्या जात असणाऱ्या ह्या पुरस्काराची रक्कम अनेक वेळा बदलण्यात आली आहे.

दादासाहेब फाळके पुरस्कार हा चित्रपट क्षेत्रातील भारतातील सर्वोच्च पुरस्कार आहे. माहिती आणि प्रसारण मंत्रालयाने स्थापन केलेल्या चित्रपट महोत्सव संचालनालयाद्वारे दरवर्षी राष्ट्रीय चित्रपट पुरस्कार समारंभात तो सादर केला जातो. प्राप्तकर्त्याचा त्यांच्या "भारतीय चित्रपटांच्या वाढीसाठी आणि विकासासाठी केलेल्या उत्कृष्ट योगदानासाठी" सन्मान केला जातो आणि भारतीय चित्रपट उद्योगातील प्रतिष्ठित व्यक्तींचा समावेश असलेल्या समितीद्वारे त्याची निवड केली जाते. या पुरस्कारामध्ये स्वर्ण कमल (सुवर्ण कमळ) पदक, एक शाल आणि रोख बक्षीस ₹10,00,000 यांचा समावेश आहे.

दादासाहेब फाळके (1870-1944), ज्यांना "भारतीय चित्रपटाचे जनक" म्हणून ओळखले जाते, ते भारतीय चित्रपट निर्माते होते ज्यांनी भारतातील पहिला पूर्ण-लांबीचा चित्रपट, राजा हरिश्चंद्र (1913) दिग्दर्शित केला होता.

या पुरस्काराची पहिली प्राप्तकर्ता अभिनेत्री देविका राणी होती, जिला 17 व्या राष्ट्रीय चित्रपट पुरस्कारांमध्ये सन्मानित करण्यात आले होते. 2021 पर्यंत, 51 पुरस्कार विजेते आहेत. त्यापैकी, अभिनेता पृथ्वीराज कपूर (1971) आणि अभिनेता विनोद खन्ना (2017) हे एकमेव मरणोत्तर प्राप्तकर्ते आहेत. कपूरचा अभिनेता-चित्रपट निर्माता मुलगा, राज कपूर, 1971 मध्ये 19 व्या राष्ट्रीय चित्रपट पुरस्कार सोहळ्यात त्यांच्या वतीने हा पुरस्कार स्वीकारला आणि 1987 मध्ये 35 व्या राष्ट्रीय चित्रपट पुरस्कार सोहळ्यात ते स्वतः देखील प्राप्तकर्ते होते. BN Reddy (1974) आणि बी. नागी रेड्डी (1986); राज कपूर (1987) आणि शशी कपूर (2014); लता मंगेशकर (1989) आणि आशा भोसले (2000); बीआर चोप्रा (1998) आणि यश चोप्रा (2001) हे पुरस्कार जिंकणारे भावंड आहेत. 67 व्या राष्ट्रीय चित्रपट पुरस्कार सोहळ्यात अभिनेते रजनीकांत यांना हा पुरस्कार मिळाला आहे.

दादासाहेब फाळके या सरकारी पुरस्काराव्यतिरिक्त याच नावाचा पुरस्कार इतर संस्थांद्वारेही देण्यात येतो.

वर्ष	मानधन रक्कम
१९६९ - १९७२	ढाल, शाल व ११,०००
१९७३ - १९७६	सुवर्णपदक, शाल व २०,०००
१९७७ - १९८३	सुवर्णपदक, शाल व ४०,०००
१९८२ - २००२	सुवर्णकमळ, १,००,००० व शाल
२००३ - २००५	सुवर्णकमळ, २,००,००० व शाल
२००६ –	सुवर्णकमळ, १०,००,००० व शाल

वर्ष	चित्र	विजेता/विजेती	चित्रपट उद्योग	कार्य	संदर्भ
१९६९		देविका राणी	हिंदी	अभिनेत्री, "भारतीय सिनेमाची फर्स्ट लेडी" म्हणून मोठ्या प्रमाणावर ओळखली जाणारी, कर्मा (1933) मध्ये पदार्पण केले, जो पहिला भारतीय इंग्रजी भाषेतील चित्रपट होता आणि ऑन-स्क्रीन कीस दाखवणारा पहिला भारतीय चित्रपट होता. तिने 1934 मध्ये बॉम्बे टॉकीज या पहिल्या भारतीय पब्लिक लिमिटेड फिल्म कंपनीची स्थापना केली.
१९७०		बीरेन्द्रनाथ सरकार	बंगाली	निर्माता, इंटरनॅशनल फिल्मक्राफ्ट आणि न्यू थिएटर्स या दोन प्रोडक्शन कंपन्यांचे संस्थापक, सिरकार हे भारतीय चित्रपटसृष्टीचे एक प्रणेते मानले जातात. त्यांनी कलकत्ता येथे दोन चित्रपटगृहे बांधली, एक बंगाली चित्रपटांसाठी आणि एक हिंदी चित्रपटांसाठी.
१९७१		पृथ्वीराज कपूर	हिंदी	अभिनेता, कपूर यांनी त्यांच्या अभिनय कारकिर्दीला थिएटरमधून सुरुवात केली आणि भारतातील पहिला ध्वनी चित्रपट आलम आरा (1931) मध्ये काम केले. त्यांनी 1944 मध्ये "हिंदी रंगमंच निर्मितीला प्रोत्साहन देण्यासाठी" पृथ्वी थिएटर या प्रवासी थिएटर कंपनीची स्थापना केली.
१९७२		पंकज मलिक	बंगाली आणि हिंदी	संगीतकार, गायक आणि अभिनेता, मलिक यांनी मूक चित्रपटांच्या प्रदर्शनादरम्यान थेट वाद्यवृंद आयोजित करून पार्श्वसंगीत प्रदान करून आपल्या कारकिर्दीची सुरुवात केली. 1931 मध्ये रचलेल्या महिषासुरमर्दिनी या रेडिओ संगीतासाठी ते प्रसिद्ध आहेत.
१९७३		सुलोचना	हिंदी	अभिनेत्री, तिच्या काळातील सर्वाधिक कमाई करणाऱ्या अभिनेत्रींपैकी एक, सुलोचना यांनी वीर बाला (1925) मधून पदार्पण केले आणि त्यांना "भारतीय सिनेमाचे पहिले लैंगिक प्रतीक" मानले जाते.
१९७४		बी.एन. रेड्डी	तेलुगू	दिग्दर्शक, तेलुगूमधील पंधरा फीचर फिल्म्सचे दिग्दर्शक, रेड्डी हे डॉक्टर ऑफ लेटर्सने सन्मानित होणारे पहिले भारतीय चित्रपट व्यक्तिमत्त्व होते आणि भारतातील तिसरा-सर्वोच्च नागरी पुरस्कार पद्मभूषण प्राप्त करणारे पहिले होते.
१९७५		धीरेन्द्रनाथ गांगुली	बंगाली	अभिनेता, दिग्दर्शक, बंगाली चित्रपट उद्योगाच्या संस्थापकांपैकी एक मानले जाणारे, गांगुलीने बिलात फेराट (1921) मध्ये अभिनेता म्हणून पदार्पण केले. त्यांनी अनेक बंगाली चित्रपटांचे दिग्दर्शन करण्यासाठी इंडो ब्रिटिश फिल्म कंपनी (1918), लोटस फिल्म कंपनी (1922) आणि ब्रिटिश डोमिनियन फिल्म्स स्टुडिओ (1929) या तीन उत्पादन कंपन्या स्थापन केल्या.
१९७६		कानन देवी	बंगाली	अभिनेत्री, "बंगाली सिनेमाची फर्स्ट लेडी" म्हणून ओळखल्या जाणाऱ्या, कानन देवी यांनी 1920च्या दशकात मूक चित्रपटांमधून अभिनय क्षेत्रात पदार्पण केले. तिने रवींद्रनाथ टागोर यांनी लिहिलेली गाणी देखील गायली आणि श्रीमती पिक्चर्स या तिच्या फिल्म कंपनीच्या निर्मात्या होत्या.
१९७७		नितीन बोस	बंगाली आणि हिंदी	सिनेमॅटोग्राफर, दिग्दर्शक, आणि पटकथा लेखक, बोस यांनी 1935 मध्ये त्यांच्या बंगाली चित्रपट भाग्य चक्र आणि त्याचा हिंदी रिमेक धूप छॉनद्वारे भारतीय चित्रपटसृष्टीत पार्श्वगायनाची ओळख करून दिली आहे.
१९७८		रायचंद बोराल	बंगाली आणि हिंदी	संगीतकार, दिग्दर्शक, भारतीय चित्रपट संगीताच्या प्रवर्तकांपैकी एक मानले जाणारे, बोराल हे संगीत दिग्दर्शक होते, ज्यांनी दिग्दर्शक नितीन बोस यांच्या सहकार्याने भारतीय चित्रपटात पार्श्वगायनाची प्रणाली सुरू केली.
१९७९		सोहराब मोदी	हिंदी	अभिनेता, दिग्दर्शक आणि चित्रपट निर्माते, मोदींना शेक्सपियरचे क्लासिक्स भारतीय चित्रपटात आणण्याचे श्रेय दिले जाते आणि त्यांच्या उर्दू संवादांच्या वितरणासाठी प्रख्यात होते.
१९८०		जयराज	हिंदी आणि तेलुगु	अभिनेता, दिग्दर्शक, सुरुवातीला बॉडी डबल म्हणून काम केल्यानंतर, अभिनेता-दिग्दर्शक जयराज हे भारतीय ऐतिहासिक पात्रांच्या चित्रणासाठी ओळखले जातात आणि फिल्मफेर अवॉर्ड्सची स्थापना करण्यात त्यांचा सहभाग होता.
१९८१		नौशाद	हिंदी	संगीतकार, संगीत दिग्दर्शक नौशाद यांनी प्रेम नगर (1940) मधून पदार्पण केले, आणि भारतीय चित्रपटात साउंड मिक्सिंगचे तंत्र आणण्याचे श्रेय त्यांना जाते.
१९८२		एल.व्ही. प्रसाद	तेलुगु, तमिळ आणि हिंदी	अभिनेता, दिग्दर्शक, निर्माता एल.व्ही. प्रसाद यांना तीन भाषांमध्ये निर्माण झालेल्या पहिल्या टॉकी चित्रपटांमध्ये अभिनय करण्याचा मान आहे: हिंदी आलम आरा, तमिळ कालिदास आणि तेलुगु भक्त प्रल्हादा, हे सर्व 1931 मध्ये प्रदर्शित झाले. त्यांनी 1965 मध्ये प्रसाद स्टुडिओ आणि 1976 मध्ये कलर फिल्म लॅबोरेटरीची स्थापना केली. प्रसाद स्टुडिओने विविध भारतीय भाषांमध्ये 150हून अधिक चित्रपटांची निर्मिती केली आहे.
१९८३		दुर्गा खोटे	हिंदी आणि मराठी	अभिनेत्री, अयोध्येचा राजा (1932) या मराठी भाषेतील पहिल्या बोलपटात काम केल्यामुळे, खोटे यांना भारतीय चित्रपटसृष्टीतील महिलांमध्ये अग्रगण्य मानले जाते. तिने फॅक्ट फिल्म्स आणि दुर्गा खोटे प्रॉडक्शन या दोन उत्पादन कंपन्या स्थापन केल्या, ज्यांनी लघुपट आणि माहितीपट तयार केले.
१९८४		सत्यजित रे	बंगाली	दिग्दर्शक, पाथेर पांचाली (1955) या चित्रपटाद्वारे दिग्दर्शक म्हणून पदार्पण केल्यानंतर, भारतीय चित्रपटसृष्टीला जागतिक मान्यता मिळवून देण्याचे श्रेय चित्रपट निर्माते रे यांना जाते.
१९८५		व्ही. शांताराम	हिंदी आणि मराठी	अभिनेता, दिग्दर्शक आणि चित्रपट निर्माते व्ही. शांताराम यांनी भारतातील पहिला रंगीत चित्रपट सैरंध्री (1931) निर्मित आणि दिग्दर्शित केला. त्यांनी अयोध्येचा राजा (1932) या पहिल्या मराठी भाषेतील बोलपटाची निर्मिती आणि दिग्दर्शनही केले आणि 50 वर्षांमध्ये जवळपास 100 चित्रपटांशी ते संबंधित होते.
१९८६		बोम्मीरेड्डी नागी रेड्डी	तेलगू	निर्माता, रेड्डी यांनी 1950च्या दशकापासून 50हून अधिक चित्रपटांची निर्मिती केली. त्यांनी विजया वौहिनी स्टुडिओची स्थापना केली जी त्यावेळी आशियातील सर्वात मोठी फिल्म स्टुडिओ होती.
१९८७		राज कपूर	हिंदी	अभिनेता, दिग्दर्शक, निर्माता, "द शो मॅन" म्हणून बहुधा आदरणीय, हिंदी चित्रपट आवारा (१९५१) मधील अभिनेता आणि चित्रपट निर्माता कपूरच्या अभिनयाला २०१० मध्ये टाईम मॅगझिनने सर्व काळातील सर्वोत्तम दहा प्रदर्शनांपैकी एक म्हणून स्थान दिले.
१९८८		अशोक कुमार		अभिनेता
१९८९		लता मंगेशकर		गायिका
१९९०		अक्किनेनी नागेश्वर राव		अभिनेता
१९९१		भालजी पेंढारकर		दिग्दर्शक, निर्माता, लेखक
१९९२		भुपेन हजारिका		संगीतकार, गीतकार, गायक
१९९३		मजरुह सुलतानपुरी		गीतकार
१९९४		दिलीप कुमार		अभिनेता
१९९५		डॉ. राजकुमार		अभिनेता, गायक
१९९६		शिवाजी गणेशन		अभिनेता
१९९७		कवी प्रदीप		गीतकार
१९९८		बलदेव राज चोप्रा		दिग्दर्शक, निर्माता
१९९९		ऋषिकेश मुखर्जी		दिग्दर्शक
२०००		आशा भोसले		पार्श्वगायिक
२००१		यश चोप्रा		दिग्दर्शक, निर्माता
२००२		देव आनंद		अभिनेता, दिग्दर्शक, निर्माता
२००३		मृणाल सेन		दिग्दर्शक
२००४		अटूर गोपालकृष्णन		दिग्दर्शक
२००५		श्याम बेनेगल		दिग्दर्शक
२००६		तपन सिन्हा		दिग्दर्शक
२००७		मन्ना डे		पार्श्वगायक
२००८		व्ही. के. मूर्ती		चलचित्रकार
२००९		डी. रामानायडू		निर्माता, दिग्दर्शक
२०१०		के. बालाचंदर		दिग्दर्शक	[१]
२०११		सौमित्र चॅटर्जी		अभिनेता	[२]
२०१२		प्राण		अभिनेता	[३]
२०१३		गुलजार		संगीतकार	[४]
२०१४		शशी कपूर		अभिनेता	[५]
२०१५		मनोज कुमार		अभिनेता	[६]
२०१६		के. विश्वनाथ		दिग्दर्शक	[७]
२०१७		विनोद खन्ना (मरणोत्तर)		अभिनेता	[८]
२०१८		अमिताभ बच्चन		अभिनेता	[९]
२०१९		रजनीकांत	तमिळ	अभिनेता	[१०]
२०२०		आशा पारेख	हिंदी	अभिनेत्री
२०२१		वहीदा रेहमान	हिंदी	अभिनेत्री

विकिमीडिया कॉमन्सवर

पुरस्कार विजेते

संबंधित संचिका आहेत

• Official Page for Directorate of Film Festivals, India
• National Film Awards Archives Archived 2018-01-22 at the Wayback Machine.
• दादासाहेब फाळके यांचे जीवनचरित्र