द बॉम्बे स्पिनिंग अँड विव्हिंग मिल
भारतातील पहिली कापड गिरणी, बॉम्बे स्पिनिंग अँड विव्हिंग मिल, २२ फेब्रुवारी १८५४ रोजी मुंबईत स्थापन करण्यात आली. या घटनेने भारतीय वस्त्रोद्योगाच्या इतिहासात एक महत्त्वपूर्ण पायरी टाकली. या गिरणीने भारतातील औद्योगिक क्रांतीची सुरुवात केली आणि भारतीय कापड उद्योगाला जागतिक पातळीवर नेण्याचा मार्ग मोकळा केला.
स्थापना आणि प्रारंभ
बॉम्बे स्पिनिंग अँड विव्हिंग मिलची स्थापना १८५४ मध्ये मुंबईत झाली. ही गिरणी भारतीय मालकीची होती आणि भारतीय कापूस वापरून कापड उत्पादन करत होती. या गिरणीने भारतीय कापूस उद्योगाला स्थानिक आणि आंतरराष्ट्रीय बाजारपेठेत प्रवेश दिला.[१]
- १८५४ मध्ये मुंबईतील पहिली कापसाची कापड गिरणी एका पारशी कापूस व्यापाऱ्याने स्थापन केली.
- १८६१ साली स्थापन झालेली पहिली सूतगिरणी अहमदाबाद येथे होती, जी नंतर मुंबईच्या कापड गिरणीचे प्रतिस्पर्धी केंद्र म्हणून उदयास आली.
- १९ व्या शतकाच्या उत्तरार्धात कापूस कापड उद्योगाने वेगाने प्रगती केली आणि शतकाच्या अखेरीस १७८ सूती कापड गिरण्या होत्या.
- १९०० साली मोठ्या दुष्काळामुळे कापड गिरणीला मोठा धक्का बसला. त्यावेळी अनेक गिरण्या दीर्घकाळ बंद ठेवाव्या लागल्या होत्या
- जेव्हा भारतीय वस्त्रोद्योग भारतात अस्तित्वात आला तेव्हा एकूण औद्योगिक उत्पादनात त्याचा वाटा १४ टक्के होता आणि एकूण निर्यातीमध्ये त्याचा वाटा जवळपास ३० टक्के होता.
- भारतातील शेतीनंतर रोजगार निर्मिती करणारा हा दुसरा क्रमांक होता
- मार्क्स अँड स्पेन्सर, जेसी पेनी आणि गॅप सारख्या बहुतेक आंतरराष्ट्रीय ब्रँडने त्यांचे बहुतेक कापड भारतातून विकत घेतले.
- भारतीय वस्त्रोद्योगात आज भारतात अंदाजे १२०० कापड गिरण्या आहेत.
- भारताच्या कापड निर्यातीपैकी ७० टक्के कापसाच्या धाग्याचे उत्पादन ते करते. २०१४-१५ मध्ये भारतातून कापड आणि कपड्यांच्या निर्यातीत किरकोळ ५.४ टक्के वाढ झाली आहे.
- सर्व निर्यात केलेल्या कपड्यांमध्ये विणलेल्या कपड्यांचा वाटा जवळपास ३२ टक्के आहे
- भारतातील कापड कंपन्यांमधील काही प्रतिष्ठित नावे अशी आहेत: रेमंड्स, अरविंद मिल्स, रिलायन्स टेक्सटाइल्स, वर्धमान स्पिनिंग, वेलस्पन इंडिया, मोरारजी मिल्स, सेंचुरी टेक्सटाइल्स, गिनी फिलामेंट्स लिमिटेड, मफतलाल टेक्सटाइल्स, एस. कुमार सिनफॅब्स, बॉम्बे डाईंग लिमिटेड, बी. लिमिटेड, बांसवारा सिंटेक्स, ग्रासिम इंडस्ट्रीज, ओसवाल निट इंडिया, फॅबिंडिया, लक्ष्मी मिल्स, नॅशनल रेयॉन कॉर्प, इ.
- अहवालानुसार, भारतीय वस्त्रोद्योग आंतरराष्ट्रीय कापड बाजाराच्या ६१ टक्के आणि जागतिक बाजारपेठेतील २० टक्क्यांहून अधिक भाग व्यापतो.
- २०१४-२०१५ या विपणन वर्षासाठी जारी केलेल्या आकडेवारीनुसार, भारत हा जगातील सर्वात मोठा कापूस उत्पादक देश बनला आहे.[२]
औद्योगिक क्रांतीची सुरुवात
या गिरणीच्या स्थापनेने भारतीय औद्योगिक क्रांतीची सुरुवात झाली. भारतात कापड उत्पादनाची प्रक्रिया यंत्रांच्या मदतीने होत असल्याने उत्पादन क्षमतेत वाढ झाली. यामुळे भारतातील कापड उद्योग अधिक कार्यक्षम आणि स्पर्धात्मक झाला.
भारतीय वस्त्रोद्योगाचा महत्त्व
आर्थिक योगदान
भारतीय वस्त्रोद्योग हा भारतीय अर्थव्यवस्थेतील सर्वात मोठ्या उद्योगांपैकी एक आहे. हा उद्योग देशाच्या GDP मध्ये मोठे योगदान देतो आणि लाखो लोकांना रोजगार पुरवतो. ग्रामीण भागातील लोकांपासून शहरी क्षेत्रातील कारागीरांपर्यंत, अनेक लोक या उद्योगावर अवलंबून आहेत.
निर्यात आणि जागतिक बाजारपेठ
भारतीय कापड आणि वस्त्र उत्पादने जागतिक बाजारपेठेत मोठ्या प्रमाणात निर्यात होतात. भारतीय कापडाच्या उच्च दर्जामुळे आणि वैविध्यपूर्ण डिझाइनमुळे त्याला आंतरराष्ट्रीय स्तरावर मोठी मागणी आहे. भारत हा कापूस, रेशीम, आणि ज्यूट उत्पादनांमध्ये अग्रगण्य देश आहे.
सांस्कृतिक महत्त्व
भारतीय वस्त्र उद्योग हा भारतीय संस्कृतीचा एक अविभाज्य भाग आहे. विविध राज्यांतील पारंपरिक वस्त्रांपासून आधुनिक डिझाइनपर्यंत, भारतीय कापड उद्योगाने नेहमीच कला आणि संस्कृतीला प्रोत्साहन दिले आहे. साडी, कुर्ता, लेहेंगा, आणि इतर पारंपरिक वस्त्रांची निर्मिती आणि वापर या उद्योगाच्या माध्यमातून सातत्याने चालू आहे.
बॉम्बे स्पिनिंग अँड विव्हिंग मिलच्या स्थापनेने भारतीय कापड उद्योगाच्या इतिहासात एक नवीन अध्याय सुरू केला. आज, भारतीय वस्त्रोद्योग हा जागतिक पातळीवर एक महत्त्वपूर्ण उद्योग आहे आणि देशाच्या आर्थिक, सामाजिक, आणि सांस्कृतिक विकासात मोठे योगदान देतो.
संदर्भ,