जबलपूर
| जबलपूर जबलपूर | ||
| भारतामधील शहर | ||
| ||
| देश |  भारत | |
| राज्य | मध्यप्रदेश | |
| प्रांत | जबलपूर | |
| जिल्हा | जबलपूर जिल्हा | |
| महापौर | प्रभात साहू | |
| क्षेत्रफळ | १०८ चौ. किमी (४२ चौ. मैल) | |
| समुद्रसपाटीपासुन उंची | ४११ फूट (१२५ मी) | |
| लोकसंख्या | ||
| - शहर | २४,६०,७११ (२००१) | |
| - घनता | ११० /चौ. किमी (२८० /चौ. मैल) | |
| प्रमाणवेळ | IST (UTC+5:30) | |
जबलपूर हे भारताच्या मध्यप्रदेश राज्यातील एक शहर आहे. हे शहर जबलपूर जिल्ह्याचे प्रशासकीय केंद्र आहे. या शहरास संस्कारधानी असेही म्हणतात. याचे जुने नाव जाबालीपुरम असे होते. हे महर्षि जाबालीच्या नावावरून पडले होते. जबलपूर जवळच भेडाघाट हे प्रेक्षणीय स्थान आहे. तसेच नजीक मदन-महालचा किल्ला व चोसष्ठ योगिनी मंदिरही आहे. विंध्य पर्वतरांगेत असलेले जबलपूर हे नर्मदा नदीच्या काठावर वसले आहे.
इतिहास
पुराण आणि पौराणिक कथेनुसार या शहराचे नाव पूर्वी जबालीपुरम होते, कारण ते महर्षि जबालीशी संबंधित आहे. त्यांचे येथे वास्तव्य होते असे म्हणतात. १७८१ नंतरच जेव्हा मराठ्यांचे मुख्यालय म्हणून निवडले गेले, तेव्हा या शहराची ख्याती वाढली, नंतर ते सागर आणि नर्मदा प्रांताच्या ब्रिटिश कमिशनचे मुख्यालय बनले. येथे १८६४ साली नगरपालिका स्थापन झाली. एका टेकडीवर मदन महलचा किल्ला आहे. राजा गोविंद किल्लेदार राजा मदनसिंग यांनी सुमारे ११०० इ. स. मध्ये रणनीतिक उद्देशाने बांधलेला हा किल्ला आहे. त्यात राहण्याची व्यवस्था नव्हती. याच्या पश्चिमेस हा किल्ला आहे, जे चौदाव्या शतकातील चार स्वतंत्र गोंड राज्यांचे प्रमुख शहर होते. भेडाघाट, ग्वारीघाट आणि जबलपूर येथून मिळालेल्या जीवाश्मांवरून असे दिसून येते की तो प्रागैतिहासिक काळातील पुरापाषाणीक माणसाचा वास होता. मदन महल, शहरातील अनेक तळे आणि गोंड राजांनी बांधलेली अनेक मंदिरे या ठिकाणच्या प्राचीन वैभवाची साक्ष आहेत. या प्रदेशात बौद्ध, हिंदू आणि जैन यांचेही अवशेष आहेत. असे म्हणले जाते की जबलपूरमध्ये असलेल्या ५२ पुरातन तलावांनी त्यांची ओळख वाढविली आहे, त्यापैकी केवळ काही तलाव बाकी आहेत परंतु त्या प्राचीन ताल-तलावांची नावे अजूनही प्रचलित आहेत. त्यापैकी काही आहेत; आधारताल, रनिताल, चेरीताल, हनुमानताल, फुटाताल, माथाताल, हथिताल, सुपुटाला, देवताल, कोतालल, बघताल, ठाकुरताला, गुलाआऊ ता, माधोटल, माथाताल, सुताल, खंबाताल, गोकलपूर तलाव, शहातीलब, महानदाडा तलाव, उखारीया तैलैया, टिळक भूमि तैलैया, बैनसिंह तलैया, तीर्थलैया, लोको तलैया, काकरैय तलैय्या, जुडितालैया, गंगासागर, संग्रामसागर. जबलपूर भेडाघाट मार्गावरील त्रिपुरा सुंदरी मंदिर हथियागार संस्कृत कवी राजशेखर यांच्याशी संबंधित आहे.
भौगोलिक स्थिती
विंध्या पर्वत रांगेत हे शहर पवित्र नर्मदा नदीच्या काठी वसलेले आहे. जबलपूर हे शहर दिल्ली हैदराबाद अहमदाबाद पुणे कोलकाता आणि मुंबईशी हवाई मार्गाने जोडले गेले आहे.
शेती आणि खनिजे
त्याच्या आसपासच्या भागात अत्यंत सुपीक, नर्मदा नदीच्या खोऱ्याच्या पश्चिमेला गव्हाच्या लागवडीचा क्षेत्र आहे. भात, ज्वारी हरभरा आणि तेलबिया ही आसपासच्या भागातील इतर महत्त्वाची पिके आहेत. लोह धातू, चुनखडी बॉक्साइट, चिकणमाती, अग्निस चिकणमाती, शेल, फेलस्पर, मॅंगनीज आणि जेर येथे मोठ्या प्रमाणात खाणकाम केले जाते.
प्रसिद्ध स्थळ
राणी दुर्गावतीचा मदन महल - मदन महलचा किल्ला राजा मदन शाह यांनी १११६ मध्ये बांधला होता. आचार्य विनोबा भावे यांनी जबलपूरचे नाव 'संस्कारधानी' ठेवले.
भेडाघाट - भारतीय पुरातत्त्व विभागाने संरक्षित चौसठ योगिनी मंदिर जवळच आहे - धुवाधार धबधबा, भेडाघाट हे एक आकर्षक पर्यटन स्थळ आहे.
