क्रियापद

Look up क्रियापद in
Wiktionary, the free marathi dictionary.

क्रियापद ह्या बोलीभाषेची शब्दसूची
विक्शनरी, या मुक्त शब्दकोशात पाहा/तपासा/अद्याप नसलेले शब्द/वाक्यांश जोडा अथवा सूची:मराठी बोलीभाषातील शब्द येथे मराठी बोलीभाषांची सामायिक शब्दसूची पहा

वाक्यामधील क्रिया दर्शविणाऱ्या ज्या विकारी शब्दामुळे वाक्यातील क्रिया दर्शविली जाते व त्या वाक्याचा अर्थ पूर्ण होतो. वाक्यातील अशा क्रियावाचक शब्दाला क्रियापद असे म्हणतात. उदा. गाय दूध देते. आम्ही परमेश्र्वराची प्रार्थना करतो. मुलांनी खरे . आमच् संघाचे ढाल जिंकली. धातु : क्रियापदातील प्रत्यय रहित मूळ शब्दाला ‘धातु’ असे म्हणतात. उदा. दे, कर, बोल, जिंग, ये, जा, उठ, बस, खा, पी, इत्यादी. धातुसाधीते/ कृदंते : धातुला विविध प्रत्यय लागून क्रिया अपुरी दाखविणाऱ्या शब्दांना ‘धातुसाधीत’ किंवा ‘कृंदते’ असे म्हणतात. धातुसाधीते वाक्याच्या शेवटी कधीच येतनाही ते वाक्याच्या सुरुवातीला किंवा वाक्याच्या मध्ये येतात. धातुसाधीते नाम, विशेषण किंवा क्रियाविशेषणाचे काम करतात. फक्त संयुक्त क्रियापदातच धातुसाधीते क्रियापदाचे काम करते.

उदा. क्रियापदे- केले, करतो, बसला, लिहितो, खातो. धातुसाधिते- करून, बसता, लिहून, खतांना, खाणारी, लिहितांना, बोलतांना. धावणे आरोग्यासाठी चांगले असते. (धावणे-धातुसाधीत, असते-क्रियापद) त्यांच्या घरात खाणारी माणसे पुष्कळ आहेत. (खाणारी-विशेषण, खाणारी-धातुसाधीत, आहेत-क्रियापद) जहाज समुद्रात बुडतांना मी पाहिले. (बुडतांना- क्रियाविशेषण, बुडतांना-धातुसाधीते, पाहिले–क्रियापद) त्याचे हसणे लांबूनच एकू आले. (हसणे – नाम, हसणे-धातुसाधीत, आले–क्रियापद) (टीप :एखादे वाक्य सकर्मक किंवा अकर्मक आहे हे कसे ओळखावे. ओळखण्याची क्रिया कोणावर होते व वाक्यातील क्रिया करणारा/ करणारी कोण असा प्रश्न विचारले असता उत्तर दोन मिळतात. म्हणजे उत्तर वेगवेगळे तर सकर्मक व जर उत्तर एकच मिळत असेल तर ते अकर्मक क्रियापद). क्रियापदांचे प्रकार : क्रियापदाचे मुख्य 2 प्रकार पडतात. सकर्मक क्रियापद अकर्मक क्रियापद 1. सकर्मक क्रियापद – ज्या वाक्याचा अर्थ पूर्ण होण्याकरिता जेव्हा कर्माची गरज असते, त्या क्रियापदाला त्या वाक्यातील सकर्मक क्रियापद असे म्हणतात. उदा. गाय दूध देते. पक्षी मासा पकडतो. गवळी धार काढतो. राम आंबा खातो. अनुराग निबंध लिहितो. आरोही लाडू खाते. 2. अकर्मक क्रियापद – ज्या क्रियापदांचा अर्थ पूर्ण होण्यासाठी कर्मांची आवश्यकता नसते. म्हणजे क्रिया कर्त्यापासून सुरू होते व कर्त्यापाशीच थांबते त्यांना ‘अकर्मक क्रियापदे’ असे म्हणतात. उदा. मी रस्त्यात पडलो. तो बसला. आज भाऊबीज आहे. तो दररोज शाळेत जातो. (टीप : जेव्हा क्रिया कोणावर होते व क्रिया करणारा/करणारी कोण असे प्रश्न विचारले असता दोन्ही प्रश्नांचे उत्तर हे एकच सारखीच मिळतात त्याला ‘अकर्मक क्रियापद’ असे म्हणतात.) क्रियापदांचे इतर प्रकार : व्दिकर्मक क्रियापदे – ज्या क्रियापदास दोन कर्म लागतात त्यास ‘व्दिकर्मक’ असे म्हणतात किंवा ज्या वाक्यातील क्रिया ही कर्त्यांकडून एकाच वेळी दोन घटकांवर घडते अशा क्रियापदास ‘व्दिकर्मक क्रियापद’ असे म्हणतात. उदा. आजीने नातीला गोष्ट सांगितली. (आजी – कर्ता, नातीने – अप्रत्यक्ष कर्म, गोष्ट- प्रत्यक्ष कर्म, सांगितले- व्दिकर्मक क्रियापद) गुरुजी विधार्थ्यांना व्याकरण शिकवितात. मुलीने भिकार्यायला पैसा दिला. (प्रत्यक्ष कर्म हे नेहमी वस्तूवाचक असते व त्याची विभक्ती ही प्रथमा/ व्दितिया असते. अप्रत्यक्ष कर्म हे नेहमी व्यक्तिवाचक असते व त्याची विभक्ती ही नेहमी चतुर्थी असते.) उभयविध क्रियापदे – जेव्हा एकच क्रियापद हे दोन वेगवेगळ्या वाक्यात सकर्मक व अकर्मक असे दोन्ही प्रकारे वापरता येते त्यास ‘उभयविध क्रियापद’ असे म्हणतात. उदा. त्याने घराचे दार उघडले. (सकर्मक क्रियापद) त्यांच्या घराचे दार उघडले. (अकर्मक क्रियापद) रामाने धनुष्य मोडले. (सकर्मक क्रियापद) ते लाकडी धनुष्य मोडले. (अकर्मक क्रियापद) अपूर्ण विधान क्रियापद – जेव्हा वाक्यात क्रियापद असूनही वाक्याचा अर्थ पूर्ण होत नसेल तेव्हा अशा क्रियापदास ‘अपूर्ण विधान क्रियापद’असे म्हणतात. अशावेळी वाक्याचा अर्थ पूर्ण होण्यासाठी क्रियापदाव्यतिरिक्त ज्या शब्दांची गरज असते त्याला ‘विधान पूरक’ किंवा ‘पूरक’ असे म्हणतात. उदा. राम झाला. राम राजा झाला. (राजा–विधानपूरक) मुलगा आहे. मुलगा हुशार आहे. (हुशार-विधानपूरक) (टीप : नामाबद्दल अधिक माहिती सांगणारा शब्द जर नामापूर्वी आला तर त्याला विशेषण म्हणतात आणि नंतर आला तर त्याला पूरक/विधक पूरक असे म्हणतात.) संयुक्त क्रियापद – धातुसाधीत व सहाय्यक क्रियापद यांनी मिळून बनलेल्या क्रियापदास ‘संयुक्त क्रियापद’ असे म्हणतात. मात्र या दोन्ही शब्दांमधून कोणत्याही एकच क्रियेचा बोध होणे आवश्यक आहे. (धातुसाधीत+सहाय्यक क्रियापद= संयुक्त क्रियापद) उदा. क्रिडांगणावर मुले खेळू लागली. (खेळू=धातुसाधीत, लागली=सहाय्यक क्रियापद) बाळ एवढा लाडू खाऊन टाक (खाऊन=धातुसाधीत, टाक=सहाय्यक क्रियापद) सहाय्यक क्रियापद – जेव्हा धातुसाधीत व क्रियापद हे दोन्ही मिळून एकाच क्रियेचा बोध होतो तेव्हा धातुसाधीताला मदत/सहाय्य करणाऱ्यार क्रियापदाला ‘सहाय्यक क्रियापद’ असे म्हणतात. उदा. क्रीडांगणावर मुले खेळू लागली. बाळ एवढा लाडू खाऊन टाक. सिद्ध क्रियापद – जा, ये, कर, ऊठ, बस, असे जे मूळचे धातू आहेत त्यांना सिद्ध धातू म्हणतात व या सिद्ध धातूना प्रत्यय लागून तयार होणाऱ्या, क्रियापदाला ‘सिद्ध क्रियापद’ असे म्हणतात. उदा. तो दररोज शाळेत जातो. ती खूप अभ्यास करते. सूर्य पूर्वेस उगवतो. आम्ही सकाळी लवकर उठतो. साधीत क्रियापद – विविध जातींच्या शब्दांपासून तयार होणाऱ्या धातूंना ‘साधीत धातू’ असे म्हणतात व अशा साधीत धातुंना प्रत्यय लागून तयार होणाऱ्याद क्रियापदांना ‘साधीत क्रियापदे’ असे म्हणतात. उदा. हात-हाताळ-हाताळणे/ते/तात. स्थिर-स्थिराव-स्थिरावतो/ला/वेल. पुढे-पुढार-पुढारले/पुढारतात. आण-आणव-आणवली पाणी-पाणाव-पाणावले. उदा. माझ्या कपटातील पुस्तके तो नेहमी हाताळतो. तो शिक्षकांच्या व्यवसायात स्थिरावला. आईच्या आठवणीने तिचे डोळे पाणावले. आम्ही ही पुस्तके मुंबईहून आणवली. खेड्यातील माणसे आता बरीच पुढारली. प्रायोजक क्रियापदे – जेव्हा कर्ता ती क्रिया स्वतः करीत नसून दुसऱ्या कोणालातरी करावयास लावीत आहे असा अर्थ व्यक्त होतो तेव्हा त्या क्रियापदास ‘प्रायोजक क्रियापद’ असे म्हणतात. उदा. आई मुलांना हसविते. तो मुलांना रडवितो. त्याने त्याच्या मित्राला तुरुंगातून सोडविले. तो मुलांना खेळवितो. आई बाळाला निजविते. तो गुरे चारतो. शक्य क्रियापद – वाक्यामधील ज्या क्रियापदाद्वारे कर्त्याच्या ठिकाणी क्रिया करण्याचे सामर्थ्य व्यक्त होते किंवा कर्त्याकडून ती क्रिया करण्याची शक्यता व्यक्त होते. त्या क्रियापदाला शक्य क्रियापदे म्हणतात. उदा. मला आता काम करवते. त्या आजारी माणसाला आता थोडे बसवते. मला दररोज 20 कि.मी. चालविते. बाईंना वह्या वर्गात आणवत नाही. अनियमित/गौण क्रियापद – मराठीत काही धातू असे आहेत त्यांना काळांचे व अर्थाचे सर्व प्रत्यय न लागता ते थोडया वेगळ्याच प्रकारे चालतात, त्यांना ‘अनियमित/गौण क्रियापद’ असे म्हणतात. उदा. मुलांनी सतत खेळू नये. सुज्ञास अधिक सांगणे न लगे. या दरवाजाने जाऊ नको. परमेश्र्वर सर्वत्र आहे. मला कॉफी पाहिजे. असे वागणे बारे नव्हे. आई घरी नाही. भावकर्तुक क्रियापदे – जेव्हा वाक्यातील क्रियापदाचा मूळ अर्थ किंवा भाव हाच त्यांचा कर्ता मानावा लागतो. अशा क्रियापदांना ‘भावकर्तृक क्रियापद’ असे म्हणतात. उदा. मी घरी पोहचण्यापूर्वीच सांजावले. पित्त झाल्यामुळे तिला आज मळमळते. पुण्यात जातांना कात्रज जवळ उजाडले. आज दिवसभर सारखे गडगडते.

क्रियापद ही संज्ञा विविध अर्थांनी वापरण्यात येते. व्याकरणरचनेच्या विविध परंपरांत क्रियापद ह्या संज्ञेची विविध लक्षणे दिलेली आढळतात. ह्यांपैकी काही लक्षणे लोकव्यवहारातही रुळलेली आहेत. एका प्रकारच्या व्याकरणाच्या नियमानुसार क्रियापद म्हणजे भाषेतील क्रियावाचक शब्द. "श्याम खातो" यात खातो हे क्रियापद आहे. त्यातला मूळ धातू खा हा आहे. मराठीतील सर्व धातू ’णे’कारान्त लिहिण्याची पद्धत आहे, त्यामुळे खा हा धातू शब्दकोशात खाणे असा दाखविला जातो.

असे असले तरी सर्वच क्रियापदे ’क्रिया’ दाखवीत नाहीत. उदा० सोने पिवळे असते. त्याला फार आनंद झाला. या वाक्यांतले ’असते’ आणि ’झाला’ ही अनुक्रमे ’असणे’ आणि ’होणे’ या धातूंपासून बनलेली क्रियापदे आहेत. परंतु ही क्रियापदे ’क्रिया’ दाखवीत नाहीत. त्यामुळे ’क्रियापदा’ची वेगळी व्याख्या करणे जरुरीचे आहे. अर्थाच्या आधाराने ती करणे तितकेसे सोपे नाही. मात्र क्रियापदाची दोन लक्षणे नक्की आहेत. पहिले क्रियाबोधकत्व आणि दुसरे वाक्यपूरकत्व. वाक्यात क्रियापद म्हणून आलेला शब्द काही तरी विधान करतो, आणि वाक्य पूर्ण करतो. क्रियापद क्रियेचा बोध करीत असल्याने तो शब्द काळाचाही बोध करतो. आज्ञार्थक आणि संकेतार्थक क्रियापदे काळाबरोबर अर्थाचाही बोध करतात.

रूपनिष्ठ व्याकरणाची तांत्रिक परिभाषा लक्षात घेतली असता क्रियापद ह्या शब्दाला एक विशिष्ट पारिभाषिक अर्थ आहे. वाक्याची फोड ही पदांत होते. ह्या पदांपैकी विशिष्ट तऱ्हेचे म्हणजे काळ (वर्तमान, भूत, भविष्य) आणि अर्थ (आज्ञा, विधि इ.) दार्शवणारे प्रत्यय लागलेले शब्द म्हणजे धातू. उदा. खा ह्या धातूला तो हा वर्तमानकालवाचक प्रत्यय लागला की खातो हे क्रियापद बनते. ह्या लक्षणात धातूचा अर्थ क्रिया हा असतो असे म्हटलेले नाही. त्यामुळे अस, हो इ. सामान्य अर्थी क्रियावाचक नसलेले शब्दही धातू ठरतात. कारण त्यांना विशिष्ट प्रत्यय लागतात.

मराठीत क्रियापदांचे तीन प्रकार आहेत. सकर्मक, अकर्मक, मुख्य, संयुक्त.

• सकर्मक क्रियापद म्हणजे जी क्रियापदे वापरलेल्या वाक्यांचे अर्थ पूर्ण होण्यासाठी, अधिक कळण्यासाठी कर्माची गरज असते, ती क्रियापदे.
  • उदा० वाचणे, लिहिणे, पाहणे इ.

म्हणजे "मी वाचले." यापेक्षा "मी पुस्तक वाचले." ही अधिक सार्थ आहे.

• मराठीतील सकर्मक क्रियापदांत लिंगवचनानुसार होणाऱ्या बदलांबद्दलचे नियम [१]
  • उदा० खाणे

राम आंबा खातो - राम चिंच खातो - राम बोर खातो
सीता आंबा खाते - सीता चिंच खाते - सीता बोर खाते
पाखरू आंबा खाते - पाखरू चिंच खाते - पाखरू बोर खाते

राम आंबे खातो - राम चिंचा खातो - राम बोरे खातो
सीता आंबे खाते - सीता चिंचा खाते - सीता बोरे खाते
पाखरू आंबे खाते - पाखरू चिंचा खाते - पाखरू बोरे खाते

राम आणि लक्ष्मण आंबा खातात - राम आणि लक्ष्मण चिंच खातात - राम आणि लक्ष्मण बोर खातात
सीता आणि ऊर्मिला आंबा खातात - राम आणि लक्ष्मण चिंच खातात - सीता आणि ऊर्मिला बोर खातात
पाखरे आंबा खातात - पाखरे चिंच खातात - पाखरे बोर खातात

राम आणि लक्ष्मण आंबे खातात - राम आणि लक्ष्मण चिंचा खातात - राम आणि लक्ष्मण बोरे खातात
सीता आणि ऊर्मिला आंबे खातात - राम आणि लक्ष्मण चिंचा खातात - सीता आणि ऊर्मिला बोरे खातात
पाखरे आंबे खातात - पाखरे चिंचा खातात - पाखरे बोरे खातात

रामाने आंबा खाल्ला - रामाने चिंच खाल्ली - रामाने बोर खाल्ले
सीतेने आंबा खाल्ला - सीतेने चिंच खाल्ली - सीतेने बोर खाल्ले
पाखराने आंबा खाल्ला - पाखराने चिंच खाल्ली - पाखराने बोर खाल्ले

रामाने आंबे खाल्ले- रामाने चिंचा खाल्ल्या -रामाने बोरे खाल्ली
सीतेने आंबे खाल्ले - सीतेने चिंचा खाल्ल्या - सीतेने बोरे खाल्ली
पाखराने आंबे खाल्ले - पाखराने चिंचा खाल्ल्या - पाखराने बोरे खाल्ली

राम आणि लक्ष्मण ह्यांनी आंबा खाल्ला - राम आणि लक्षमण ह्यांनी चिंच खाल्ली - राम आणि लक्ष्मण ह्यांनी बोर खाल्ले
सीता आणि ऊर्मिला ह्यांनी आंबा खाल्ला - सीता आणि ऊर्मिला ह्यांनी चिंच खाल्ली - सीता आणि ऊर्मिला ह्यांनी बोर खाल्ले
पाखरांनी आंबा खाल्ला - पाखरांनी चिंच खाल्ली - पाखरांनी बोर खाल्ले

राम आणि लक्ष्मण ह्यांनी आंबे खाल्ले - राम आणि लक्षमण ह्यांनी चिंचा खाल्ल्या - राम आणि लक्ष्मण ह्यांनी बोरे खाल्ली
सीता आणि ऊर्मिला ह्यांनी आंबे खाल्ले - सीता आणि ऊर्मिला ह्यांनी चिंचा खाल्ल्या - सीता आणि ऊर्मिला ह्यांनी बोरे खाल्ली
पाखरांनी आंबे खाल्ले - पाखरांनी चिंचा खाल्ल्या - पाखरांनी बोरे खाल्ली.

राम आंबा खाईल - राम चिंच खाईल - राम बोर खाईल
सीता आंबा खाईल - सीता चिंच खाईल - सीता बोर खाईल
पाखरू आंबा खाईल - पाखरू चिंच खाईल - पाखरू बोर खाईल

राम आंबे खाईल - राम चिंचा खाईल - राम बोरे खाईल
सीता आंबे खाईल - सीता चिंचा खाईल - सीता बोरे खाईल
पाखरू आंबे खाईल - पाखरू चिंचा खाईल - पाखरू बोरे खाईल

राम आणि लक्ष्मण आंबा खातील - राम आणि लक्ष्मण चिंच खातील - राम आणि लक्ष्मण बोर खातील
सीता आणि ऊर्मिला आंबा खातील - सीता आणि ऊर्मिला चिंच खातील - सीता आणि ऊर्मिला बोर खातील
पाखरे आंबा खातील - पाखरे चिंच खातील - पाखरे बोर खातील

राम आणि लक्ष्मण आंबे खातील - राम आणि लक्ष्मण चिंचा खातील - राम आणि लक्ष्मण बोरे खातील
सीता आणि ऊर्मिला आंबे खातील - सीता आणि ऊर्मिला चिंचा खातील - सीता आणि ऊर्मिला बोरे खातील
पाखरे आंबे खातील - पाखरे चिंचा खातील - पाखरे बोरे खातील

आंबा (राम/सीता/पाखरू ह्यातल्या एका किंवा अनेकांकडून) खाल्ला ( जातो/गेला/जाईल)
चिंच (राम/सीता/पाखरू ह्यातल्या एका किंवा अनेकांकडून) खाल्ली ( जाते/गेली/जाईल)
बोर (राम/सीता/पाखरू ह्यातल्या एका किंवा अनेकांकडून) खाल्ले ( जाते/गेले/जाईल)

आंबे (राम/सीता/पाखरू ह्यातल्या एका किंवा अनेकांकडून) खाल्ले ( जातात/गेले/जातील)
चिंचा (राम/सीता/पाखरू ह्यातल्या एका किंवा अनेकांकडून) खाल्ल्या ( जातात/गेल्या/जातील)
बोरे (राम/सीता/पाखरू ह्यातल्या एका किंवा अनेकांकडून) खाल्ली ( जातात/गेली/जातील)

• अकर्मक क्रियापद म्हणजे जी क्रियापदे वापरलेल्या वाक्यांचा अर्थ पूर्ण होण्यासाठी कर्माची गरज नसते, अशी क्रियापदे.
  • उदा० बसणे, उडणे, धावणे इ.

म्हणजे "पक्षी उडाला" हे अर्थपूर्ण वाक्य आहे. अशी आणखी वाक्ये : कोळसा काळा असतो, देव आहे, तो निजला, तो राजा झाला वगैरे. या सर्व वाक्यांतली क्रियापदे अकर्मक आहेत. ’तो राजा झाला’ या वाक्यातल्या ’होणे’पासून बनलेल्या झाला या क्रियापदाची ’राजा’वर काहीही क्रिया होत नाही.

• संयुक्त क्रियापदात दोन किवा अधिक क्रियापदे असतात. पैकी एकाचे धातुसाधित रूप असते.
  • उदा. "तो वाचत बसला." यात वाचणे आणि बसणे अशी दोन क्रियापदे असली तरी एकाच कृतीचा बोध होतो. म्हणून येथे "वाचत बसला" हे संयुक्त क्रियापद होय. तसेच, तो वाचता वाचता बसला. क्रियापद दाखविणारे हे एकाहून अधिक शब्द सुटेसुटे लिहायचे असतात. उदा० जिंकू या, जाऊ दे, करू पाहतो.

• कर्मणी, कर्तरी आणि भावे प्रयोग .

• क्रियापद कर्त्याप्रमाणे चालते .
  • उदा० राम पळतो. सीता पळते .

शबरी बोरे देते. राम बोरे खातो.

कर्त्याला प्रत्यय नसूनत तो प्रथमेत असतो. वाक्यात कर्म नसत. सुखावते. राम हसतो.

• क्रियापद कर्माप्रमाणे चालते.
  • उदा० रामाने आंबा खाल्ला. रामाने कैरी खाल्ली. अशा वाक्यांतील कर्ता तृतीया विभक्तीत असते आणि कर्म प्रथमा विभक्तीत.
• दोन कर्मे असतील तर प्रथमान्त कर्माप्रमाणे क्रियापद चालते. द्वितीया विभक्तीत असलेल्या कर्माच्या लिग-वचनाप्रमाणे क्रियापद बदलत नाही.
  • उदा० त्याने तिला पुस्तक दिले. त्याने तिला वही दिली. तिने त्याला पुस्तक दिले. तिने त्याला वही दिली.

• कर्त्याचे, कर्माचे, काहीही लिंग-वचन असले तरी क्रियापद बदलत नाही.
  • राजाने शत्रूला मारले. राणीने शत्रूंना मारले. राणीने मुंगीला मारले. राजांनी मुंग्यांना मारले, वगैरे. अशा वाक्यांतील कर्ता तृतीया विभक्तीत आणि कर्म द्वितीया विभक्तीत असते.

• कर्त्याच्या लिंगवचनाप्रमाणे क्रियापद बदलत नाही.
  • त्याने जावे. त्यांनी जावे. तिने जावे. वगैरे.

• मराठी भाषेतील धातू
• शब्दांच्या जाती
• मराठी व्याकरण विषयक लेख