कृषी व शेतकरी कल्याण मंत्रालय (भारत)

कृषी व शेतकरी कल्याण मंत्रालय (पूर्वीचे नाव कृषी मंत्रालय) ही भारत सरकारची एक शाखा आहे. ही भारतातील शेतीशी संबंधित नियम आणि कायदे तयार करण्यासाठी व प्रशासनासाठी सर्वोच्च संस्था आहे. मंत्रालयाच्या कार्यक्षेत्रातील तीन व्यापक क्षेत्रे म्हणजे कृषी, अन्न प्रक्रिया आणि सहकार. कृषी मंत्रालयाचे अध्यक्ष कृषिमंत्री नरेंद्र सिंग तोमर हे आहेत. अभिषेक सिंग चौहान, कृष्णा राज आणि परसोत्तमभाई रूपाला हे राज्यमंत्री आहेत.

भारतातील अर्ध्याहून अधिक लोकसंख्येसाठी शेती हा जगण्याचा मुख्य स्रोत आहे. शेती हा बिगर-शेती क्षेत्राला आवश्यक असणारा बराच वेतन आणि उद्योग क्षेत्रातील कच्चा माल पुरविते. भारत ही मोठ्या प्रमाणात कृषी अर्थव्यवस्था आहे. २००९-१० मध्ये ५२.१% लोक थेट किंवा अप्रत्यक्षरित्या कृषी व त्यासंबंधित क्षेत्रात काम करतात असे आर्थिक सर्वेक्षण ने प्रकाशीत केले. केंद्र सरकार, राज्य सरकार आणि शेतकरी समुदायाच्या संयुक्त प्रयत्नांना यश आले आहे आणी २०१०-११ मध्ये २४४.७८ दशलक्ष टन धान्याचे विक्रमी उत्पादन झाले. कृषी व सहकार विभागाच्या मार्गदर्शनाखाली राबविल्या जाणाऱ्या कृषी मिशन मोड प्रकल्प (Agriculture MMP‌) सारख्या विविध पीक विकास योजनांतर्गत नवीन विकसित पीक उत्पादन तंत्रज्ञान शेतकऱ्यांना प्रभावीपणे हस्तांतरित करून हे विक्रमी उत्पादन साध्य केले गेले आहे. विक्रमी उत्पादन होण्यामागील इतर कारणांमध्ये वाढीव किमान आधारभूत किंमतींच्या माध्यमातून विविध पिकांच्या प्रतिफळ किंमतीचा समावेश आहे.

भारतातील सर्व शेतीविषयक बाबी हाताळण्यासाठी जून १८७१ मध्ये महसूल, कृषी व वाणिज्य विभाग स्थापन करण्यात आले. हे मंत्रालय स्थापन होईपर्यंत शेतीशी संबंधित बाबी गृह खात्याच्या कामकाजात येत होत्या. १८८१ मध्ये शिक्षण, आरोग्य, कृषी, महसूल यांना एकत्रितपणे सामोरे जाण्यासाठी महसूल व कृषी विभाग स्थापन करण्यात आला. तथापि, १९४७ मध्ये, कृषी विभाग हे कृषी मंत्रालयाच्या रूपात पुन्हा नामित करण्यात आले.^[१] शेती समुदायाच्या गरजा भागविल्या पाहिजेत म्हणून १५ ऑगस्ट २०१५ रोजी कृषी मंत्रालयाचे नाव बदलून कृषी व शेतकरी कल्याण मंत्रालय असे नामकरण झाले.^[२]

कृषी व शेतकरी कल्याण मंत्रालयात खालील दोन विभाग आहेत:

कृषी, सहकार व शेतकरी कल्याण विभाग

या विभागाच्या जबाबदाऱ्या भारत सरकार (व्यवसायाचे वाटप) नियम, १९६१ मध्ये देण्यात आल्या आहेत, ज्या वेळोवेळी सुधारित होतात. या संदर्भातील "सहकार" हे शेतकरी सहकारी चळवळ आहे ज्यास सरकार मोठ्या प्रमाणात प्रोत्साहन देते. कृषी एमएमपी हा एक वेगळा कार्यक्रम आहे जो विविध प्रांतात राष्ट्रीय स्तरावर आणि विविध माध्यमांमार्फत राबविल्या जाणाऱ्या कृषी ई-गव्हर्नन्स प्रकल्प आहे.

कृषी संशोधन व शिक्षण विभाग

या विभागाच्या जबाबदाऱ्या मूलभूत आणि ऑपरेशन संशोधन, तंत्रज्ञान विकास, देशभरातील विविध संस्था आणि राज्य सरकार यांच्यात संबंध सुधारणे आहेत. याव्यतिरिक्त, हा विभाग भारतीय कृषी संशोधन परिषदेचे व्यवस्थापन करतो.

नाव	चित्र	कार्यकाळ		राजकीय पक्ष		पंतप्रधान	संदर्भ
राजेंद्र प्रसाद		०२ सप्टेंबर १९४६	१४ जानेवारी १९४८	भारतीय राष्ट्रीय काँग्रेस		जवाहरलाल नेहरू
जयरामदास दौलतराम		१९ जानेवारी १९४८	१३ मे १९५०				[३]
के.एम. मुन्शी		१३ मे १९५०	१३ मे १९५२				[४]
रफी अहमद किदवई		१३ मे १९५२	२४ ऑक्टोबर १९५४				[५]
अजित प्रसाद जैन		२५ नोव्हेंबर १९५४	२४ ऑगस्ट १९५९				[६]
सदाशिव कानोजी पाटील		२४ ऑगस्ट १९५९	१ सप्टेंबर १९६३				[७]
सरदार स्वरणसिंग		१ सप्टेंबर १९६३	९ जून १९६४				[८]
चिदंबरम सुब्रमण्यम		९ जून १९६४	१२ मार्च १९६७			लालबहादूर शास्त्री
जगजीवन राम		१३ मार्च १९६७	२७ जून १९७०	भारतीय राष्ट्रीय काँग्रेस		इंदिरा गांधी	[९]
फक्रुद्दीन अली अहमद		२७ जून १९७०	३ जुलै १९७४				[१०]
जगजीवन राम		१० ऑक्टोबर १९७४	२ फेब्रुवारी १९७७				[१०]
प्रकाशसिंग बादल		२८ मार्च १९७७	१७ जून १९७७	शिरोमणी अकाली दल		मोरारजी देसाई
सुरजीत सिंह बरनाला		१८ जून १९७७	२८ जुलै १९७९				[१०]
ब्रह्म प्रकाश		३० जुलै १९७९	१४ जानेवारी १९८०	भारतीय राष्ट्रीय काँग्रेस		चरण सिंग
राव बिरेंद्र सिंग		१४ जानेवारी १९८०	३१ डिसेंबर १९८४	भारतीय राष्ट्रीय काँग्रेस		इंदिरा गांधी	[११]
बूटासिंग		३१ डिसेंबर १९८४	१२ मे १९८६			राजीव गांधी	[१२]
गुरदयाल सिंग धिल्लन		१२ मे १९८६	१३ फेब्रुवारी १९८८
भजन लाल		१४ फेब्रुवारी १९८८	२ डिसेंबर १९८९				[१३]
चौधरी देवीलाल		६ डिसेंबर १९८९	२ ऑगस्ट १९९०	जनता दल		व्ही. पी. सिंग	[१४]
चौधरी देवीलाल		२१ नोव्हेंबर१९८९	२० जून १९९१	जनता दल		चंद्रशेखर	[१५]
बलराम जाखड		२१ जून १९९१	१७ जानेवारी १९९६	भारतीय राष्ट्रीय काँग्रेस		पी. व्ही. नरसिंह राव	[१६]
जगन्नाथ मिश्रा		८ फेब्रुवारी १९९६	१६ मे १९९६	भारतीय राष्ट्रीय काँग्रेस		पी. व्ही. नरसिंह राव	[१६]
सूरज भान		१६ मे १९९६	१ जून १९९६	भारतीय जनता पार्टी		अटलबिहारी वाजपेयी	[१७]
एच.डी. देवेगौडा		१ जून १९९६	१० जुलै १९९६	जनता दल		एच.डी. देवेगौडा	[१८]
चतुरानन मिश्र		१० जुलै १९९६	१९ मार्च १९९८	कम्युनिस्ट पार्टी ऑफ इंडिया		एच.डी. देवेगौडा
						इंदर कुमार गुजराल
अटलबिहारी वाजपेयी		१९ नोव्हेंबर १९९८	२२ नोव्हेंबर १९९९	भारतीय जनता पार्टी		अटलबिहारी वाजपेयी	[१९]
नितीश कुमार		२२ नोव्हेंबर १९९९	३ मार्च २०००	जनता दल (संयुक्त)			[१९]
सुंदरलाल पटवा		६ मार्च २०००	२६ मे २०००	भारतीय जनता पार्टी			[१९]
नितीश कुमार		२७ मे २०००	२२ जुलै २००१	जनता दल (संयुक्त)			[१९]
अजीत सिंग		२ जुलै २००१	२३ मे २००३	राष्ट्रीय लोक दल			[२०]
राजनाथ सिंग		२४ मे २००३	२१ मे २००४	भारतीय जनता पार्टी			[२१]
शरद पवार		२२ मे २००४	२६ मे २०१४	राष्ट्रवादी काँग्रेस पक्ष		मनमोहन सिंग	[२२]
राधा मोहन सिंग	चित्र:J0-rSod0.jpg	२७ मे २०१४	३० मे २०१९	भारतीय जनता पार्टी		नरेंद्र मोदी	[२३]
नरेंद्र सिंग तोमर		३० मे २०१९	पदस्थ	भारतीय जनता पार्टी