कालिंजर किल्ला

कालिंजर किल्ला हा भारताच्या उत्तर प्रदेश राज्यातील बांदा जिल्ह्यात स्थित एक किल्ला आहे. बुंदेलखंड प्रदेशातील विंध्य पर्वतावर वसलेला हा किल्ला जागतिक वारसा स्थळ खजुराहोपासून ९७.७ किमी अंतरावर आहे. भारतातील सर्वात मोठ्या आणि अजेय किल्ल्यांमध्ये त्याची गणना केली जाते. या किल्ल्यात अनेक प्राचीन मंदिरे आहेत. यातील अनेक मंदिरे तिसऱ्या ते पाचव्या शतकातील गुप्त काळातील आहेत. येथील शिवमंदिराबद्दल अशी श्रद्धा आहे की समुद्रमंथनातून निघालेले कलकुट विष पिऊन भगवान शिवाने येथे तपश्चर्या करून तिची ज्योत शांत केली. कार्तिक पौर्णिमेला भरणारा कार्तिक मेळा हा येथील प्रसिद्ध सांस्कृतिक उत्सव आहे. हैहयवंशी कलचुरी राजा कृष्णराजाने 249 मध्ये राज्य केले. चौथ्या शतकात येथे नागांची सत्ता स्थापन झाली, ज्यांनी नीलकंठ महादेवाचे मंदिर बांधले.

प्राचीन काळी हा किल्ला जेजकभुक्तीच्या ( जयशक्ती चंदेल ) साम्राज्याखाली होता. १५४५ पर्यंत ते चंदेला राजपूतांच्या ताब्यात होते. या राजांच्या कारकिर्दीत, कालिंजरवर महमूद गझनवी, इब्राहिम गझनी, पृथ्वीराज चौहान कुतुबुद्दीन ऐबक, शेरशाह सुरी आणि हुमायून इत्यादींनी आक्रमण केले परंतु येथे चंदेला राजांचा पराभव करून विजय मिळवण्यात अपयश आले. कालिंजर विजय मोहिमेतच, तोफेच्या गोळ्यामुळे जखमी झालेला शेरशाह बरा झाला, तेव्हा त्याला कालिंजरचा राजा कीर्तिवर्मन दुसरा चंदेल (कीरत राय) याने बांधून ठार मारले. मुघल राजवटीत सम्राट अकबराने ते ताब्यात घेतले. यानंतर छत्रसाल बुंदेलाने बुंदेलखंडला मुघलांपासून मुक्त केले, तेव्हापासून हा किल्ला बुंदेलांच्या ताब्यात आला आणि छत्रसाल बुंदेलाने ताब्यात घेतला. पुढे ते इंग्रजांच्या ताब्यात आले. भारताच्या स्वातंत्र्यानंतर, तो एक महत्त्वाचा ऐतिहासिक वारसा म्हणून ओळखला जातो. सध्या हा किल्ला भारतीय पुरातत्व सर्वेक्षण विभागाच्या अखत्यारीत आहे. हा अतिशय सुरेख बांधलेला किल्ला आहे. तथापि, त्याने केवळ त्याच्या आसपासच्या भागातच चांगली छाप पाडली आहे.

कालिंजर किल्ला ज्या पर्वतावर बांधला आहे तो दक्षिण पूर्व विंध्याचल पर्वतराजीचा भाग आहे. हे समुद्रसपाटीपासून १२०३ फूट (३६७ मीटर) उंचीवर एकूण २१,३३६ चौरस मीटर क्षेत्रात बांधले आहे. ^[१] पर्वताचा हा भाग १,१५० मीटर रुंद असून ६-८ किमी पसरलेला आहे. त्याच्या पूर्वेला कालिंजरी टेकडी आहे जी आकाराने लहान पण उंचीने तितकीच आहे.

कालिंजर किल्ल्याची जमिनीपासून उंची सुमारे ६० मी. हे विंध्याचल पर्वतश्रेणीतील इतर पर्वत जसे मैफा पर्वत, फतेहगंज पर्वत, पाथर कचर पर्वत, रासीन पर्वत, बृहस्पती कुंड पर्वत इ. हे पर्वत मोठ्या खडकांपासून बनलेले आहेत.

येथे उन्हाळ्यात खूप उष्णता असते आणि उष्माघात होतो. हिवाळ्यात सकाळी सूर्योदयाच्या २-३ तासांनी आणि संध्याकाळी सूर्यास्तानंतर थंडी जास्त असते. डिसेंबर आणि जानेवारी महिन्यात येथे सर्वात जास्त थंडी असते. ऑगस्ट आणि सप्टेंबर हे पावसाळ्याचे महिने. मान्सूनपासून येथे चांगला पाऊस पडतो.

येथील मुख्य नदी बगई आहे, जी पावसाळ्यात दुथडी भरून वाहते. हे डोंगरापासून सुमारे १ मैल अंतरावर आहे. ती पन्ना जिल्ह्यातील कौहारीजवळील बृहस्पती कुंडातून उगवते आणि नैऋत्येकडून ईशान्येकडे वाहत येऊन कमासीन येथे यमुना नदीला मिळते . त्याला जोडणारी दुसरी छोटी नदी म्हणजे बाणगंगा. ^[२]

• 
  कालिंजर दुर्ग येथून सूर्यास्त
• 
  कालिंजर किल्ल्याचे दृश्य
• 
  कालिंजर किल्ल्यातील मंदिर
• 
  किल्ल्याचे गेट
• 
  कालिंजर पर्वत (विंध्य पर्वत रांगा)
• 
  [hi→mr]रानी महल, कालिंजर
• 
  [hi→mr]नीलकण्ठ मन्दिर
• 
  [hi→mr]दुर्ग में तालाब का दृश्य