अष्टांग योग
महर्षि पतंजलींनी योगाची व्याख्या 'मनाच्या अंतःप्रेरणेचा संयम' ( योगः चित्तवृत्तिनिरोधः ) अशी केली आहे. त्यांनी 'योग सूत्र' नावाचा योग सूत्रांचा संग्रह संकलित केला ज्यामध्ये त्यांनी संपूर्ण आरोग्य आणि शारीरिक, मानसिक आणि आध्यात्मिक शुद्धीसाठी अष्टांग योग (आठ अंगे असलेला योग) मार्ग तपशीलवार सांगितला. अष्टांग योग हा आठ स्वतंत्र चरणांचा मार्ग समजू नये; हा एक आठ-आयामी मार्ग आहे ज्यामध्ये सर्व आठ परिमाणांचा एकाच वेळी सराव केला जातो तसेच आठ आयमांचे पालन करायला हवे. अष्टांग योगाचे हे आठ भाग आहेत.;
परिचय
महर्षी पतंजलीच्या प्रमाणे, मनाच्या अंतःप्रेरणेवर नियंत्रण ठेवण्याचे नाव योग आहे. त्याच्या स्थितीसाठी आणि सिद्धीसाठी, काही उपाय आवश्यक आहेत ज्यांना 'अंग' म्हणतात आणि त्यांची संख्या आठ मानले जाते. अष्टांग योग अंतर्गत, पहिली पाच अंगे ( यम, नियम, आसन, प्राणायाम आणि प्रत्याहार ) 'बहिरंग' म्हणून ओळखली जातात आणि उर्वरित तीन अंगे ( धारणा, ध्यान, समाधी ) 'अंतरंग' म्हणून ओळखली जातात. जेव्हा बाह्य साधना योग्य प्रकारे केली जाते तेव्हाच साधकाला आंतरिक साधनेचा अधिकार प्राप्त होतो. 'यम' आणि 'नियम' हे खरे तर नम्रता आणि तपश्चर्याचे प्रतीक आहेत. यम म्हणजे संयम जो पाच प्रकारचा मानला जातो : (१) अहिंसा, (२) सत्य, (३) अस्तेय (चोरी न करणे म्हणजे दुसऱ्याच्या मालमत्तेची लालसा न बाळगणे), (४) ब्रह्मचर्य आणि (५) अपरिग्रह. त्याचप्रमाणे पाच प्रकारचे नियम आहेत : शौच, तृप्ती, तपश्चर्या, स्वाध्याय (मोक्षशास्त्राचे पठण किंवा प्रणवचा जप) आणि ईश्वर प्रणिधान (सर्व कर्मांचे देवाला समर्पण). आसन म्हणजे स्थैर्य आणि आनंद देणारे बसण्याचा प्रकार (स्थिर सुख्मासनम) जो शरीराच्या स्थिरतेचा सराव आहे. प्राणायाम हे आसनांचा जप करताना श्वासोच्छ्वास आणि उच्छवासाच्या हालचाली बंद होण्याचे नाव आहे. बाहेरील हवा श्वास घेण्यास श्वासोच्छ्वास म्हणतात आणि अंतर्गत हवा बाहेर काढण्याला उच्छवास म्हणतात. प्राणायाम म्हणजे चैतन्य टिकवून ठेवण्याचा सराव. त्याच्या सरावाने जीवनात स्थिरता येते आणि साधक त्याच्या मनाच्या स्थिरतेकडे जातो. शेवटचे तीन भाग म्हणजे मानसिक स्थिरतेचा सराव. जीवनाची स्थिरता आणि मनाची स्थिरता या दरम्यानच्या अभ्यासाचे नाव 'प्रत्याहार' आहे. प्राणायामाने जेव्हा प्राण तुलनेने शांत होतो तेव्हा मनाची बाह्य भावना स्वाभाविकपणे कमी होते. याचा परिणाम असा होतो की इंद्रिये त्यांच्या बाह्य वस्तूंपासून दूर जातात आणि अंतर्मुख होतात. त्याचे नाव आहे प्रत्याहार (प्रति = प्रतिकूल, आहर = अंतःप्रेरणा).
आता मनाची बाह्यगती थांबते आणि ते अंतर्मुख आणि स्थिर होण्याचा प्रयत्न करते. या प्रयत्नाच्या प्रारंभिक अवस्थेचे नाव आहे धारणा. शरीराच्या कोणत्याही भागावर (हृदय, नाकाच्या टोकावर) किंवा बाह्य वस्तूवर (जसे की देवतेची मूर्ती इ.) मन स्थिर करणे याला 'धारणा' (देशबंधश्चितस्य धारणा; योगसूत्र ३.१) म्हणतात. . ध्यान ही या पलीकडची स्थिती आहे. जेव्हा त्या विशिष्ट देशात उद्दिष्टाचे ज्ञान एकसारखे वाहते तेव्हा त्याला 'ध्यान' म्हणतात. ग्रहण आणि ध्यान या दोन्ही अवस्थांमध्ये अंतःप्रेरणेचा प्रवाह असतो, पण फरक असा आहे की धारणेत, विरुद्ध प्रवृत्ती देखील एका अंतःप्रेरणेतून निर्माण होतात, परंतु ध्यानात, केवळ समान प्रवृत्ती प्रवाहित होतात, भिन्न नसून. ध्यानाच्या परिपक्व अवस्थेला समाधी म्हणतात. आधाराच्या आकाराने मन तेजस्वी होते, त्याचे स्वरूप शून्य होते आणि केवळ आधारच प्रकाशमान होतो. याला समाधी अवस्था म्हणतात. शेवटच्या तीन भागांचे एकत्रित नाव 'सायमा' आहे, जे जिंकण्याचा परिणाम म्हणजे ज्ञान आणि कीर्तीचा प्रकाश किंवा प्रकाश. समाधीनंतर बुद्धी प्राप्त होते आणि हे योगाचे अंतिम ध्येय आहे.
योगाच्या अष्टांगांचा परिचय
- यमनियमासनप्राणायामप्रत्याहारधारणाध्यानसमाधयोsष्टावङ्गानि ॥
यम
अहिंसासत्यास्तेयब्रह्मचर्यापरग्रहाः यमा ॥
पाच सामाजिक नैतिकता
(a) अहिंसा - अहिंसाप्रतिष्ठायांतत्सन्निधौ वैरत्याग: ॥ पातंजलयोगदर्शन 2/35॥
म्हणजेच जेव्हा योगी अहिंसेमध्ये स्थापित होतो तेव्हा तो वैरातून मुक्त होतो.
शब्द, विचार आणि कृतीतून कोणाचेही अनावश्यक नुकसान न करणे.
(b) सत्य -सत्यप्रतिष्ठायां क्रियाफ़लाश्रययत्वम् ॥ पातंजलयोगदर्शन 2/36 ॥
म्हणजेच जेव्हा साधक सत्याशी प्रस्थापित होतो (विवादांचा अभाव स्थिर असतो) तेव्हा साधकाला कृती आणि त्यांचे परिणाम यांचा आश्रय मिळतो.
म्हणजेच जेव्हा साधक सत्याच्या आचरणात स्थिर होतो, तेव्हा त्याच्या कृतीचे चांगले फळ मिळते आणि या सत्य आचरणाचा परिणाम इतर प्राणिमात्रांवर होतो.
विचारांमध्ये सत्यता, अंतिम सत्यात स्थित राहणे, मनातील विचारांनुसार अस्सल गोष्टी बोलणे.
(c) अस्तेय - अस्तेयप्रतिष्ठायां सर्वरत्नोपस्थानम् ।। पातंजलयोगदर्शन 2/37 ।।
म्हणजेच जेव्हा अस्तेय स्थापित होते तेव्हा सर्व रत्ने उपस्थित होतात.
अस्तेय म्हणजे चोरी करण्याची प्रवृत्ती नसणे.
(d) ब्रह्मचर्य - ब्रह्मचर्यप्रतिष्ठायां वीर्यलाभ: ।। पातंजलयोगदर्शन 2/ 38 ।।
म्हणजेच ब्रह्मचर्य प्रस्थापित झाल्यावर वीर्य (शक्ती) चा लाभ होतो.
ब्रह्मचर्याचे दोन अर्थ आहेत-
- ब्रह्माच्या ज्ञानात चैतन्य स्थिर करणे
- सर्व कामुक सुखांमध्ये संयम बाळगणे
(f) अपरिग्रह - अपरिग्रहस्थैर्ये जन्मकथन्तासंबोध :।। पातंजलयोगदर्शन 2/ 39।।
म्हणजेच जेव्हा अपरिग्रह स्थिर असतो, तेव्हा माणसाला (अनेक, वर्तमान आणि भविष्यकाळातील) जन्म आणि त्यांच्या प्रकारांची जाणीव होते.
अपरिग्रह म्हणजे आवश्यकतेपेक्षा जास्त जमा न करणे आणि इतरांच्या गोष्टींची इच्छा न करणे.
नियम
शौचसंतोषतपःस्वाध्यायेश्वरप्रणिधानानि नियमा: ।। पातंजलयोगदर्शन 2/32 ।।
शौच, तृप्ती, तपश्चर्या, आत्मअध्ययन आणि भगवंताची भक्ती याला नियम म्हणतात.
पाच वैयक्तिक नैतिकता
(a) शौचा - शरीर आणि मनाचे शुद्धीकरण
(b) संतोष - समाधानी आणि आनंदी असणे
(c) तप - स्वयंशिस्त असणे
(d) स्वाध्याय - आत्मचिंतन
(इ) ईश्वर-प्रणिधान - देवाप्रती पूर्ण समर्पण, पूर्ण श्रद्धा असावी.
आसन
- योगासनातून शरीरावर नियंत्रण
- आसन हा शरीरावर नियंत्रण ठेवण्याचा एक मार्ग आहे.
पतंजलीने स्थिर आणि आरामात बसण्याच्या कृतीला आसन म्हणले आहे ( स्थिरसुखमासनम ll46ll ). पतंजलीच्या योगसूत्रात आसनांच्या नावांचा उल्लेख नाही. पण नंतरच्या विचारवंतांनी अनेक आसनांची कल्पना केली आहे. खरं तर, आसन हा हठयोगाचा मुख्य विषय आहे. यासंबंधीचे तपशीलवार वर्णन ' हठयोगप्रदिपिका', ' घेरंडा संहिता' आणि ' योगशिखोपनिषद' मध्ये आढळते.
प्राणायाम
तस्मिन् सति श्वासप्रश्वासयोर्गतिविच्छेद: प्राणायाम: ।। पातंजलयोगदर्शन 2/49 ।।
प्राणायाम म्हणजे ते (आसन) पूर्ण झाल्यानंतर श्वासोच्छवासाची हालचाल थांबवणे.
प्राणायाम म्हणजे मज्जातंतूंच्या योग्य भूमिकेसाठी आणि योगाच्या योग्य भूमिकेसाठी त्यांचे प्रबोधन करण्यासाठी केले जाणारे श्वासोच्छवास आणि उच्छवासाचे नियमन. मनाची अस्वस्थता आणि चंचलता दूर करण्यासाठी प्राणायाम खूप उपयुक्त आहे.
प्रत्याहार
महर्षी पतंजलींच्या मते, इंद्रियांना अंतर्मुख करणे, मनाला त्रासदायक असलेल्या इंद्रियांच्या वस्तूंपासून दूर जाणे आणि एकाग्र चित्ताचे अनुकरण करणे म्हणजे प्रत्याहार होय. प्रत्याहाराने इंद्रिये नियंत्रणात राहून त्यांच्यावर पूर्ण विजय प्राप्त होतो. म्हणून जेव्हा मन संयम पावते तेव्हा इंद्रियांचाही संयम होतो, ज्याप्रमाणे राणी मधमाशी एका ठिकाणी थांबली की इतर मधमाशाही त्याच ठिकाणी थांबतात.
धारणा
लक्ष्य विषयावर मन एकाग्र करावे लागेल. एक विषय मनात ठेवण्यासाठी. मनाला एकाच विचाराशी बांधून ठेवण्याच्या प्रक्रियेला धारणा म्हणतात. पतंजलीच्या अष्टांग योगाचा हा सहावा भाग आहे. मागील पाच भागांना यम, नियम, आसन, प्राणायाम आणि प्रत्याहार असे म्हणतात, जे योगामध्ये बाह्य साधन मानले जातात. प्रत्याहार, धारणा, ध्यान आणि समाधी हे योगाचे आंतरिक भाग किंवा साधन आहेत असे म्हणले जाते. धारण हा शब्द 'ध्री' या मूळापासून बनला आहे. याचा अर्थ पकडणे, हाताळणे, धरून ठेवणे किंवा आधार देणे. योग दर्शनानुसार - “देशबंधश्चितस्य धारणा” (योगसूत्र ३/१) म्हणजेच धारणा म्हणजे मनाला एका विशिष्ट ठिकाणी (मनाच्या आत किंवा बाहेर) स्थिर करण्याचे नाव, म्हणजेच यम, नियम, आसन, इंद्रियांवर नियंत्रण ठेवणे. प्राणायाम आणि प्रत्याहार. ते वस्तूंमधून (स्वरूप, चव, गंध, आवाज आणि स्पर्श) काढून टाकले जाते आणि मनात स्थिर केले जाते. धारणा म्हणजे स्थिर आणि एकाग्र मनाला एका विशिष्ट ठिकाणी थांबवणे. प्रिन्स कुमार यांनी
ध्यान
ध्यान म्हणजे एका ठिकाणी किंवा वस्तूवर मनाची सतत एकाग्रता. वस्तूचा विचार करताना मन एकाग्र होते, त्याला ध्यान म्हणतात. पूर्ण ध्यानाच्या अवस्थेत, इतर कोणत्याही गोष्टीचे ज्ञान किंवा स्मृती मनात प्रवेश करत नाही. गौरव कुमार आर्य यांनी केले
समाधी
ही मनाची अशी अवस्था आहे ज्यामध्ये मन वस्तुनिष्ठ वस्तूच्या चिंतनात पूर्णपणे गढून जाते. योग तत्त्वज्ञान समाधीद्वारेच मोक्षप्राप्ती शक्य मानते. समाधीचेही दोन वर्ग आहेत : सांप्रज्ञा आणि असमप्रज्ञा. संप्रज्ञा समाधीमध्ये पृथक्करण, चिंतन, आनंद आणि आत्मसात होणे यांचा समावेश होतो. असमप्रज्ञात सर्व सात्विक, राजसिक आणि तामसिक प्रवृत्ती रोखल्या जातात.
षडंग योग
षडंग योग - म्हणजे "सहा अंगांचा योग". त्याचे वर्णन मैत्रायणी उपनिषदात आले आहे. हे सहा भाग आहेत - प्राणायाम, प्रत्याहार, ध्यान, धारणा आणि समाधी.
- प्राणायामस्तथा ध्यानं प्रत्याहारोsथ धारणा ।
- तर्कश्चैत्र समाधिश्च षडङ्गो योग उच्यते ॥
त्यात अष्टांग योगातील यम, नियम आणि आसन यांना स्थान दिलेले नाही हे विशेष. त्यापेक्षा 'वाद' नावाचा एक अवयव त्यात समाविष्ट करण्यात आला आहे.
हे सुद्धा पहा
संदर्भ ग्रंथ
- स्वामी ओमानंद : पतंजल यगर्हस्य; बलदेव उपाध्याय : भारतीय तत्त्वज्ञान (शारदामंदिर, काशी, 1957)