अवाबाई बोमनजी वाडिया

अवाबाई बोमनजी वाडिया (१८ सप्टेंबर, १९१३ - ११ जुलै, २००५) या श्रीलंकेत जन्मलेल्या भारतीय समाजसेविका आणि लेखिका होत्या.^[१][२] तसेच त्या 'आंतरराष्ट्रीय नियोजित पालकत्व महासंघ' आणि 'भारतीय कुटुंब नियोजन असोसिएशन' या दोन गैर-सरकारी संस्थांच्या संस्थापक होत्या. त्या लैंगिक आरोग्य आणि कुटुंब नियोजनाला प्रोत्साहन देण्यासाठी काम करतात.^[३][४] वाडिया यांना भारत सरकारने १९७१ मध्ये पद्मश्री; चौथा सर्वोच्च भारतीय नागरी पुरस्कार देऊन सन्मानित केले.^[५]

अवाबाई यांचा जन्म १८ सप्टेंबर १९१३ रोजी कोलंब, ब्रिटिश सिलोन (श्रीलंका) येथे झाला. त्यांचे वडील दोराबजी मुनचेरजी हे एक उत्तम शिपिंग अधिकारी होते,^[३] आणि तिची आई पिरोजाबाई अर्सीवाला मेहता या गृहिणी होत्या. वयाच्या १५ व्या वर्षी, कोलंबोतील प्राथमिक शालेय शिक्षणानंतर, अवाबाई १९२८ मध्ये इंग्लंडला गेल्या, जिथे त्यांचे शालेय शिक्षण लंडनच्या 'ब्रॉंड्सबरी' आणि 'किलबर्न' हायस्कूलमध्ये पूर्ण झाले.^[३]

कायद्यातील कारकीर्द निवडून, त्यांनी १९३२ मध्ये 'इन्स ऑफ कोर्टात' प्रवेश घेतला आणि १९३४ मध्ये वकील म्हणून नावनोंदणी केली, बार परीक्षांमध्ये यशस्वी होणाऱ्या पहिल्या श्रीलंकन ​​महिला बनल्या^[३] जी त्यांनी ऑनर्स मध्ये उत्तीर्ण केली. त्यांनी लंडनच्या उच्च न्यायालयात एक वर्ष (१९३६-३७) वकिली केली. कायद्याची विद्यार्थिनी म्हणून, त्या कॉमनवेल्थ कंट्रीज लीग आणि इंटरनॅशनल अलायन्स ऑफ वुमनचा एक भाग होत्या जिथे त्यांनी अनेक रॅली आणि पिकेटिंग इव्हेंटमध्ये भाग घेतला होता. महात्मा गांधी, मोहम्मद अली जिन्ना आणि जवाहरलाल नेहरू यांच्यासह भारतीय स्वातंत्र्य चळवळीतील विविध नेते जेव्हा इंग्लंडला येत असत तेव्हा वाडिया त्यांची भेट घ्यायच्या आणि त्यांच्याशी चर्चा देखील करायच्या.^[३] जेव्हा त्या ज्युनियर वकील म्हणून कोणत्याही लॉ फर्ममध्ये अर्ज करत असत तेव्हा त्यांच्या विरोधात वरील संघटना जायच्या. इंग्लंडमध्ये दोन वर्षे राहिल्यानंतर त्यांनी १९३९ मध्ये कोलंबोला मायदेशी परतण्याचा निर्णय घेतला, सर्वोच्च न्यायालयात नावनोंदणी केली आणि १९३९ ते १९४१ पर्यंत वकिली केली.

विकसनशील जगातील 500 दशलक्षांहून अधिक स्त्रियांना होत असलेल्या अवांछित गर्भधारणेबद्दल अवाबाई वाडिया म्हणतात,"हे निश्चितपणे, स्त्रियांना बाळंतपण चालू ठेवण्यासाठी एक प्रकारची बळजबरी आहे, कारण त्यांना इतर पर्याय माहित नाहीत किंवा त्या अमलात आणू शकत नाहीत."^[४]

इस. १९४१ मध्ये आवाबाईचे वडील नोकरीतून निवृत्त झाले आणि त्यांनी आपल्या जन्मभूमीत परतण्याचा निर्णय घेतला. हे कुटुंब १९४१ मध्ये सिलोनहून भारतात आले आणि कायमचे मुंबईत स्थायिक झाले. येथे, अवाबाई त्यांचे भावी पती, बोमनजी खुर्शेदजी वाडिया यांना भेटल्या आणि त्यांनी २६ एप्रिल १९४६ रोजी लग्न केले. अवाबाई १९५२ मध्ये गर्भवती झाल्या, परंतु त्यांचा गर्भपात झाला, त्यानंतर या जोडप्याने एकत्र राहण्याचा कोणताही प्रयत्न केला नाही.

मुंबईत, अवाबाई अखिल भारतीय महिला परिषदेत सामील झाल्या आणि गर्भनिरोधकांवर लक्ष केंद्रित करत त्या स्त्रीवादी आणि सामाजिक कार्यकर्त्या बनल्या.^[३] वडिलांच्या मृत्यूनंतर वारशाने महत्त्वपूर्ण संपत्ती मिळाल्याने, त्यांनी १९४९ मध्ये फॅमिली प्लॅनिंग असोसिएशन ऑफ इंडिया (FPAI) ची स्थापना केली आणि तिचे अध्यक्ष भूषवले. या पदावर त्या तब्बल ३४ वर्षे होत्या.^[३] त्यांच्या प्रयत्नांमुळे १९५१ मध्ये सुरू झालेल्या पहिल्या पंचवार्षिक योजनेत "कुटुंब नियोजन" समाविष्ट करण्यात आले. हे मुख्यत्वे त्यांच्या व्यक्तिमत्त्वामुळे आणि नेहरूंशी जोडलेले असल्यामुळे १९५२ च्या सुरुवातीला गर्भनिरोधक स्वीकारले गेले. पुढील वर्षी म्हणजे १९५२मध्ये, भारत सरकारच्या पाठिंब्याने आणि अर्थसहाय्यित, अवाबाई यांनी नियोजित पालकत्वावरील तिसरी आंतरराष्ट्रीय परिषद भारतात आयोजित केली आणि या क्षेत्रात काम करणाऱ्या आठही संघटनांना एकत्र येण्याची संधी दिली. या परिषदेला मार्गारेट सेंगर आणि एलिस ओटेसेन-जेन्सन यांच्यासह प्रसिद्ध महिला हक्क कार्यकर्त्यांनी हजेरी लावली होती. परिषदेत, प्रतिनिधींनी एकमताने आंतरराष्ट्रीय नियोजित पालकत्व फेडरेशनच्या स्थापनेसाठी मतदान केले, ज्याने लवकरच आकार घेतला.^[३]

इ.स. १९५७ मध्ये आवाबाई यांना मुंबई मधील शांततेचे न्यायमूर्ती आणि १९५८ मध्ये बाल न्यायालयाचे न्यायदंडाधिकारी म्हणून नियुक्त करण्यात आले होते.^[६]

आवाबाईंनी अनेक सरकारी समित्या आणि कमिशनवर काम केले. समृद्ध सामाजिक जीवन आणि कारकीर्द जगत त्यांनी १९८३ ते १९८९ पर्यंत दोन वेळा आयपीपीएफच्या अध्यक्षा म्हणून काम केले. त्यांच्या अध्यक्षपदाच्या कार्यकाळातच आयपीपीएफला यूएन पॉप्युलेशन पुरस्कार मिळाला.^[७] 1985 आणि तिसरे जागतिक पारितोषिक 1987 मध्ये.^[३]

आवाबाई १९४९ मध्ये स्थापनेपासून ते मृत्यूपर्यंत फॅमिली प्लॅनिंग असोसिएशन ऑफ इंडियाशी संबंधित होत्या, ज्यात त्यांनी संस्थापक सदस्य (१९४९-१९५३), सरचिटणीस (१९५३-१९६३) आणि अध्यक्ष (१९६३-१९९७) म्हणून काम केले. तिथून पुढे आजीवन संस्थेचे अध्यक्ष एमेरिटस म्हणून काम केले. इ.स. १९८९ मध्ये IPPF च्या अध्यक्षपदी त्यांची दुसरी टर्म पूर्ण केल्यानंतर, त्या २००५ पर्यंत संरक्षक म्हणून कार्यरत राहिल्या. तसेच त्या 'महिला पदवीधर संघ', 'भारतीय विद्या भवन' आणि 'महाराष्ट्र महिला परिषदेच्या' आजीवन सदस्य होत्या. त्या १९५६ ते १९५८ आणि १९५८ ते १९६०, अशा दोन कालावधीसाठी 'अखिल भारतीय महिला परिषदेच्या' उपाध्यक्षा होत्या. याच सोबत 'पॉप्युलेशन फाऊंडेशन ऑफ इंडिया'च्या गव्हर्निंग कौन्सिलचे सदस्य आणि १९५६ पासून 'जर्नल ऑफ फॅमिली वेलफेअर' च्या मानद संपादक देखील होत्या.^[८] त्यांनी लैंगिक आरोग्य आणि कुटुंब नियोजन या विषयांवर विस्तृतपणे लिहिले होते त्यापैकी त्यांची काही प्रकाशने अशी आहेत:

1. तरुण पिढीसाठी लोकसंख्या शिक्षण^[९]
2. कुटुंब नियोजन आणि लोकसंख्या धोरणाला प्रोत्साहन देण्यासाठी स्वयंसेवी संस्थांची भूमिका^[१०]
3. महिलांसाठी काही कारकीर्द^[११]
4. पहिल्या डॉ. सी. चंद्रशेखरन स्मृती व्याख्यानाची कार्यवाही, ३० ऑक्टोबर २००१ लोकसंख्या आणि विकास: बदलणारे परिदृश्य^[१२]
5. लोकसंख्या विकास आणि पर्यावरण ^[१३]
6. प्रकाश आपल्या सर्वांचा असेल^[१४]

आंतरराष्ट्रीय नियोजित पॅरेंटहुड फेडरेशनने 2001 मध्ये द लाइट इज अवर्स या नावाने त्यांचे संस्मरण प्रकाशित केले होते.^[१५]

श्री व्यंकटेश्वरा विद्यापीठ, तिरुपती यांनी अवाबाई बोमनजी वाडिया यांना डॉक्टर ऑफ लॉ (सन्मान कारण) ही पदवी देऊन सन्मानित केले आणि भारत सरकारने १९७१ मध्ये त्यांना पद्मश्री हा नागरी सन्मान प्रदान केला.^[५] ११ जुलै २००५ रोजी वयाच्या ९१ व्या वर्षी त्यांचे निधन झाले. तर फेब्रुवारी १९७९ मध्ये त्यांच्या पतीचे निधन झाले होते.^[३] त्यांनी आपल्या वैयक्तिक संपत्तीचा एक भाग 'द रिसर्च सेंटर फॉर वुमेन्स स्टडीज' या संस्थेला दिला.^[१६], जे डॉ. अवाबाई आणि डॉ. बोमनजी खुर्शेदजी वाडिया आर्काइव्हचे व्यवस्थापन करतात.^{[१७][१८]} अवाबाई वाडिया मेमोरियल ट्रस्ट, नावाच्या एका ट्रस्ट स्थापना केली गेली आहे जी इतर गैर-सरकारी संस्था आणि वैद्यकीय संस्थांच्या संयुक्त विद्यमाने कुटुंब नियोजन कार्यक्रमांमध्ये सामील असते आणि या विषयावर नियमित एंडोमेंट व्याख्याने आयोजित करते.^{[१९][२०]}