अमरकंद

अमरकंद (अंबरकंद, मानकंद हिं. गोरूमासं. बालकंद, मान्यलॅ. युलोफिया न्यूडा कुल—ऑर्किडेसी). ही ओषधी भारतात उष्णकटिबंधीय हिमालयात, दख्खनमध्ये व कोकणाच्या दक्षिणेस आढळते. तसेच ब्रह्मदेश, श्रीलंका व चीन इ. देशांत तिचा प्रसार आहे. तिचे गाठदार मूळ बटाट्याएवढे, लहान, गोल व गुळगुळीत असते. ह्याच्या बाजूने वाढलेल्या पानांच्या तळाशी खोबणीसारख्या, आवरक (वेढणाऱ्या), देठांचा खोडासारखा भाग बनतो पाने साधी, लांब, तलवारीसारखी फुले ९-२० विरळ मंजरीत खोडाच्या तळापासून जूनमध्ये येतात. संदले हिरवट जांभळी व प्रदले [फूल] पांढरी असून ओठाच्या पाकळीचा भाग पांढरा किंवा पिवळा व त्याला गुलाबी किंवा जांभळट झाक असते बोंड लांबट असून त्यावरच्या शिरा ठळकपणे दिसतात. मूळ हे अर्बुद (शरीरातील सूक्ष्म घटकांच्या म्हणजे कोशिकांच्या अत्यधिक वाढीमुळे झालेली निरुपयोगी गाठ), गंडमाळा, श्वासनलिकादाह, रक्तविकार इत्यादींवर गुणकारी व कृमिनाशक असते. फुलांची संरचना व इतर सामान्य लक्षणे ð ऑर्किडेसी कुलात वर्णिल्याप्रमाणे.

हिवाळ्याच्या मध्यापर्यंत पाने व फुले संपल्यावर गाठदार मुळे किंवा खोड जमिनीतून काढून अंकूर फुटेपर्यंत प्रसुप्तावस्थेत (निष्क्रीय अवस्थेत, ®प्रसुप्तावस्था) कोरड्या, परंतु उबदार ठिकाणी ठेवतात. पावसाळ्याच्या सुरुवातीस कुंड्यांमध्ये दुमट माती, चांगले कुजलेले शेणखत व थोडी रेती यांचे मिश्रण पाण्याचा निचरा होईल असे भरून त्यात ही लावतात. अंकुर वाढू लागून कार्यक्षम मुळ्या जोरदार वाढेपर्यंत बेताबेतानेच पाणी देतात. पूर्ण वाढ झाल्यावर थोडेथोडे खत पाण्याबरोबर मिसळून देतात. कोवळ्या पालवीवर उन्हाचा वाईट परिमाम होऊ नये म्हणून ती आल्याबरोबर सावली करतात. जुन्या मुळांचे किंवा खोडांचे तुकडे करून कुंड्यांत लावून झाडांची संख्या वाढवितात.^[१]

भारतात, "अमरकंद" हा शब्द सामान्यतः युलोफिया (ऑर्किडेसी) वंशातील सुमारे ३० विविध वनस्पतींच्या प्रजातींसाठी वापरला जातो. अतिसार, पोटदुखी, संधिवात, कर्करोग, दमा, ब्राँकायटिस, लैंगिक नपुंसकता, क्षयरोग, अशा विविध रोगांवर उपचार करण्यासाठी अमरकंद प्रजातीचा वापर केला जातो. पौष्टिकदृष्ट्या, अमरकंद हे मुलांसाठी आणि बरे झालेल्यांसाठी उत्कृष्ट अन्न मानले जाते. अलीकडील अभ्यासांनी अमरकंद प्रजातींसाठी अँटिऑक्सिडंट, दाहक-विरोधी, अतिसार-विरोधी आणि इतर क्रियाकलापांची पुष्टी केली आहे . या प्रजातींमध्ये फ्लेव्होनॉइड्स, टेरपेनॉइड्स आणि फेनॅन्थ्रीन डेरिव्हेटिव्ह्ज सारख्या विविध फायटोकॉन्स्टिट्यूंट्स असल्याची नोंद आहे.^[२]

अमरकंद हा शब्द दोन भिन्न शब्दांनी बनलेला आहे, “अमर” आणि “कंद”. अमरकंद हा शब्द सामान्यतः युलोफिया (ऑर्किडासी) वंशातील 30 जवळच्या वनस्पती प्रजातींसाठी आणि डायओस्कोरिया (डायोस्कोरिया बल्बिफेरा, कुटुंब: डायोस्कोरेसी) मधील एका प्रजातीसाठी वापरला जातो. प्राचीन काळापासून, अमरकंद हे एक उत्कृष्ट आरोग्य-संवर्धन करणारे एजंट मानले जाते. अमरकंदचे कंद हे भारतातील आदिवासी नियमितपणे अन्न म्हणून तसेच उत्तम आरोग्य आणि दीर्घायुष्यासाठी उपचारात्मक घटक म्हणून खातात. आयुर्वेदिक औषधांमध्ये, अमरकंद सामान्यतः कफ पाडणारे औषध, ॲनाबॉलिक, टॉनिक, लघवीचे प्रमाण वाढवणारा पदार्थ, तुरट, पाचक आणि मऊ शुद्ध करणारे म्हणून लिहून दिले जाते. शिवाय, कानातून स्त्राव, रक्त गोठणे, सांधेदुखी आणि दुर्बलता यांच्या उपचारांसाठी या प्रजातींची उपयुक्तता काही प्राचीन ग्रंथांमध्ये देखील अधोरेखित केली गेली आहे.

संपूर्ण भारतातून सुमारे 28 प्रजातींची नोंद आहे, त्यापैकी 20 प्रजातींना औषधी महत्त्व आहे. या प्रजातींच्या औषधी गुणधर्मांचे दस्तऐवजीकरण केले आहे. युलोफिया प्रजाती भारताच्या विविध भागांमध्ये अनेक उपचारात्मक हेतूंसाठी वापरली जातात. अमरकंद हे भारतातील सर्व युलोफिया प्रजातींचे सर्वात प्रचलित नाव आहे , तथापि, या प्रजाती बालकंद, मानकंद, मुंजाटक, अमृता (संस्कृत), अंबरकंद, सलाम (हिंदी), बुडबर (बंगाली), सालब यासारख्या अनेक स्थानिक नावांनी ओळखल्या जातात. (गुजराती), अमरकंद आणि सालिबमिश्री (मराठी).

विकिमीडिया कॉमन्सवर

अमरकंद

संबंधित संचिका आहेत