अजातशत्रु

अजातशत्रू (इ.स.पू. ४९३ - इ.स.पू. ४६०) हा मगध वंशीय सम्राट, बिंबिसार यांचा पुत्र होता. हा भगवान महावीर आणि गौतम बुद्धांच्या समकालीन राजा होता. ह्याच्या राजवटीची इ.स.पू. ५५४ - ५२७ किंवा इ.स.पू. ४९३-४६२ अशी कालमर्यादा सांगतात. त्याने जोरदारपणे वडिलांकडून मगधचे राज्य ताब्यात घेतले आणि त्याला तुरूंगात टाकले. त्याने लिच्छविंनी राज्य केलेल्या वज्जीविरूद्ध युद्ध केले आणि वैशाली प्रजासत्ताक जिंकला. बुद्धाच्या महापरिनर्वाणानंतर प्रथम बुद्ध परिषद आयोजन राजगृह येथे करण्यात आले होते या परिषदेसाठी राजा अजातशत्रू यांनी राजश्रय प्रदान केला होता

बौद्ध साहित्यात आणि जैन साहित्यात कूणिक, कूणिय अशा नावांनीही अजातशत्रूचा उल्लेख आढळतो.बिंबीसारला हर्यक वंशाचा संस्थापक समजले जाते. इ.पू. 6 व्या शतकामध्ये भारतात 16 महाजनपदांचा उदय झाला.. त्यात सर्वात शक्तीशाली महाजनपद मगध होते. बिंबिसार हा मगध घराण्यातील पहिला प्रसिद्ध राजा होय. बिंबीसार गौतम बुद्धांचा व महावीर यांचा समकालीन होता. तो बौद्ध धर्माचा अनुयायी होता व त्याने आपला राजवैद्य जीवक यास गौतम बुद्धाच्या शुश्रूषेसाठी पाठविले. त्याने राजगृह ही मगध राज्याची नवी राजधानी स्थापन केली. बिंबीसारने मगध साम्राज्याचा पाया घातला. महापद्म याने गिरीव्रज हा राजधानी किल्ला बांधून मगधची पहिली राजधानी स्थापन केली. बिंबीसारने बौद्ध धर्म स्वीकारला होता.

जैन साहित्यात एकदा अजातशत्रू आपल्या नवजात मुलासमवेत मांडीवर जेवण करत असतांना अचानक त्याच्या मुलाने लघवी केली, त्यातील काही थेंब त्याच्या ताटात पडले परंतु आपल्या मुलाच्या प्रेमामुळे त्याने ताट बदलले नाही तर थेंब स्वतःचा खांद्यावरच्या पट्ट्याने पुसले आणि त्याच ताटामधून खाणे चालू ठेवले. एक घास खाल्ल्यानंतर त्याने त्याच्या जेवणाच्या खोलीत बसलेल्या त्याच्या आई चेलानाला विचारले की, एखाद्या बापाला जशी त्याच्यासारखी प्रेमळ आणि काळजी देणे पाहिले मिळाली आहे का? आणि तिच्या आईने अजातशत्रूच्या छोट्या बोटाने राजा बिंबिसाराची कहाणी सांगितली होती. हे त्याच्या हृदयाला स्पर्श झाला आणि त्याच्या वडिलांविषयीचे प्रेम जागृत झाले. एकाच वेळी त्याने कुहाडी उचलली आणि लोखंडाच्या सर्व साखळ्यांना स्वतःच तुकडे करून आपल्या वडिलांना सोडविण्यासाठी त्याने तुरुंगात धाव घेतली. पण जेव्हा बिंबिसाराने त्याला हातात एक कुहाडी घेऊन येताना पाहिले तेव्हा तो विचार केला, ... तर मग तो मला मारायला येत आहे. यापेक्षा मी माझ्या स्वतःच्या हातांनी माझे जीवन समाप्त करू हे चांगले आहे.तत्काळ त्याने अंगठ्यापासून तलपूताचे विष काढले, डोळे मिटून "केवली पन्नतो धम्मं सरणम पवज्जामी" (मी केवली किंवा सर्वज्ञांनी शिकवलेल्या धर्माचा आश्रय घेतो) असा जयघोष केला आणि विष गिळून त्याने आपले जीवन संपवले. अजातशत्रुने खूप पश्चाताप केला पण त्याचा काही उपयोग झाला नाही. त्यानंतर अजातशत्रूने आपला वाडा चंपा येथे हलविला आणि त्याला राजधानी बनवला कारण मागील राजवाड्याने त्याच्या अत्याचारी चुकीची आठवण करून देत होता.