अंकोल
पहा अंकुल
वनस्पतीशास्त्रीय नाव: Alangium salviifolium
कुळ: Alangiaceae
वेगवेगळ्या भाषांतील नावे
संस्कृत=अंकोट,अंकोल
हिंदी=ढेरा/टेरा
बंगाली=धल/आंकोट, धलाकुर, धलाआंक्रा
गुजराती=अंकोल
मल्याळम=अंकोलम्
तमिळ=अंकोलम्
तेलुगू=अंकोलम्,अंकोलमु
कन्नड=अंकोलेमर
इंग्लिश=Sage-leaf Alangium
वर्णन
अंकोलाचा जंगली वृक्ष बराच मोठा व सुबक असतो. भारतात बहुधा सर्वच राज्यात ही झाडे उगवतात. फांद्या वेड्यावाकड्या असतात. साल राखी रंगाची, जाड व खडबडीत असते. मूळ जड, पिवळे, तेलकट व टणक असते. मुळाची साल दालचिनीपेक्षा जरा उदी रंगाची असते. पालवी बाराही महिने असते, परंतु फुले येण्याच्या सुमारास पाने गळतात. काट्यांची व काटेरहित अशा दोन जाती आहेत. पाने बोटभर रुंद व कण्हेरीच्या पानासारखीं लांबट असून त्यांवर ढोबळ शिरा असतात. फुले शुभ्र, सुवासिक व झुबक्यांनी येतात. फळे तांबूस जांभळ्या रंगाची व बोराएवढी, गोलाकार असतात. बियांपासून तेल निघते. मुळाची साल, पाने व बियांचे तेल औषधांत वापरतात. तेलाची चव कडू व वास किळसवाणा असतो.[१]
रसशास्त्र
हे मुळात फार कडू द्रव्य आहे. हे अल्कोहोलमध्ये मिसळते, परंतु पाण्यात मिसळत नाही.
गुण
अंकोलाच्या मुळाची साल कडू व उष्ण आहे. तिची प्रत्यक्ष क्रिया पचननलिकेच्या श्लेष्मलत्वचेवर होत असते. लहान प्रमाणात दिल्यास आमाशयाची व आंतड्याची शक्ति वाढते, पित्तस्राव बरा होतो, शौचास साफ होते, जराशी मळमळ होऊन कफ ढिला होतो, त्वचा ओली होते व त्वचेची विनिमयक्रिया सुधारते. हे अंकोलाचे धर्म रूईसारखे आहेत. मोठ्या प्रमाणात दिल्यास उलटी होते व पाण्यासारखे कफ व पित्तमिश्रित जुलाब होतात. जुलाब होताना लघवीचे प्रमाण वाढते. अंकोलाने निःसंशय उलटी होते खरी, तरी ह्याची वामक द्रव्यांत गणना करू नये व वामक म्हणून वापरू नये. वांती होण्याकरिता अंकोल मोठ्या मात्रेंत द्यावे लागते व अशा मात्रेंत दिले तरी वांती होण्यास वेळ लागतो. वांती होत असतांना व झाल्यानंतर ह्रदय व रक्तवाहिन्या ह्यांस बराच थकवा व शिथिलता येते. आमाशयाच्या श्लेष्मलत्वचेवर वांतीचे वेळी ह्याची प्रत्यक्ष क्रिया होत असल्याकारणाने तेथे दाह होतो व केव्हाकेव्हा शोथही उत्पन्न होतो. ह्या क्रियेवरून अंकोल हे मोठ्या मात्रेत वापरता येत नाही हे स्पष्ट होते. हे दोष रूईत नाहीत. अंकोल विषबाधेवर वापरतात. सर्पविष व उंदराचे विष यांवरील उपचारांच्याबाबतीत प्राचीन वैद्यांनी अंकोलाची स्तुती केली आहे.
अंकोल स्वेदजनन, शोथन करणारे, (त्वचादोषहर), आनुलोमिक व विषहर आहे. यांत कासहर हा विशेष धर्म आहे व दाहजनक आणि वामक हा त्याचा दोष आहे. मात्रा:- मुळाची साल १ ते ३ गुंजाप्रमाणे दिल्यास घाम सुटतो, मळमळते व कफ ढिला होतो. २० ते २५ गुंजा दिली असतां उलटी होते; सर्पविषबाधेत २० गुंजाप्रमाणे देतात. अंकोलाचे अनुपान तांदळाची पेज किंवा धुवण आहे.
उपयोग
- अंकोलाच्या मुळाची साल रूईप्रमाणे सर्व तऱ्हेच्या त्वचारोगांत वापरतात. उपदंश, रक्तपित्ती, अंगावर मोठाले लाल रंगाचे चट्टे उठणे, चाई व व्रण ह्या रोगांत १/२ ते १ गुंज या प्रमाणाने दिवसांतून तीन वेळा देतात आणि बियांचे तेल किंवा मूळ उगाळून लावतात. अशा लहान मात्रेंत अंकोल बरेच दिवस द्यावा लागतो.
- सर्दी, मोड्या ताप (एन्फ्लुएन्झा) किंवा सांधे दुखून येणारा ताप (डेंग्यू) ह्यांत अंकोलाचे मूळ वेखंड किंवा सुंठीबरोबर पेजेत उकडून देतात आणि पाने ठेचून व जराशी गरम करून वायूने दुखत असलेल्या भागावर बांधतात.
- यकृदुदर, जलोदर व मूत्रपिंडोदर ह्यांत अंकोलाच्या मुळाची साल १ वाल प्रमाणाने देतात. ह्याने जुलाब होतात व यकृताची क्रिया सुधारते. ह्या रोगांत लघवीचे प्रमाण जास्त वाढण्यासाठी काळ्या तिळाच्या झाडाचा क्षार अथवा जवखार अंकोलाबरोबर दिल्यास चालतो. कबज आणि जंत असल्यास याचा उपयोग करतात.
- उंदराच्या विषारावर अंकोल हे उत्तम औषध आहे असे गुजराथेंतील वैद्य मानतात. सर्पविषारांतही याचा उपयोग करितात.
हे सुद्धा पहा
- ^ औषधी वनस्पती विज्ञान - ले.डॉ वामन गणेश देसाई