होनाजी बाळा

होनाजी बाळा (इ.स. १७५४ - इ.स. १८४४) होनाजी सयाजी शिलारखाने व बाळा कारंजकर या दोन व्यक्ती होत्या पण एकाच नावाने ओळखल्या जातात. दोघेही पुण्याचे रहिवासी होते. होनाजींचे घराणेच शाहिरांचे व पिढीजात कवित्व करणारे होते. त्यांचे आजोबा सातप्पा शिलारखाने हे पेशव्यांचे आश्रित व नावाजलेले तमासगीर होते. होनाजी आणि त्याचा मित्र बाळा यांनी होनाजी बाळा या जोडनावानी कवने गायली. होनाजी लिहायचा व बाळा गायचा. होनाजींच्या अनेक लावण्या रागदारीवर आधारित होत्या. त्यांच्या नावावर २५० लावण्या आहेत. काही पोवाड्यांची रचनाही त्यांनी केली.

होनाजी बाळा यांची 'घनश्याम सुंदरा श्रीधरा अरुणोदय झाला' ही भूपाळी मराठी संस्कृतीत अजरामर झाली.

• गोल तुझ्या शरीराचा (लावणी)
• छबीदार सुरत साजिरी, दिसे गोजिरी (लावणी)
• घडीघडी अरे मनमोहना
• घनश्याम सुंदरा श्रीधरा (भूपाळी)
• तुझ्या प्रीतीचे दुःख मला (गीत)
• तू पाक सूरत कामिना (लावणी)
• नको दूर देशी जाऊ (विरहगीत)
• लटपट लटपट तुझं चालणं (लावणी)
• वक्रतुंड गजानन पावला (नांदी)
• सांगा मुकुंद कुणि हा पाहिला (गीत)
• श्रीरंगा कमलाकांता हरी पदरातें सोड (नाट्यगीत)

• होनाजी बाळा यांच्या जीवनावर व्ही. शांताराम यांनी ’अमर भूपाळी’ नावाचा मराठी चित्रपट काढला.
• लेखक चिं.य. मराठे यांचे ’होनाजी बाळा’ हे नाटक याच विषयावरचे आहे.
• होनाजी बाळाकृत लावण्या (चित्रशाळा प्रकाशन-पुणे)