हुजूर दफ्तर - मराठी विकिपीडिया

हुजूर दफ्तर हे महाराष्ट्रातील पुणे येथे असलेले मराठा साम्राज्यातील सर्व शासकीय कागदपत्रांची नोंद ठेवणारे भांडार होते. पेशव्यांचा प्रशासकीय व्यवस्थापनाचा व्याप प्रचंड असल्याने यास हुजूर दफ्तर म्हणले जात असे. तेथून मराठा साम्राज्यातील स्वराज्य व साम्राज्य प्रदेशातील प्रत्यक्ष आणि अप्रत्यक्ष कारभार पाहिला जाई. फडणवीस आणि दिवाण हे पेशव्याचे दोन वंशपरंपरागत मंत्री पेशव्याच्या प्रत्यक्ष देखरेखीखाली या कार्यालयाचा कारभार पाहत.

प्रशासन

हुजूर दफ्तराच्या कार्यालयात वेगवेगळे विभाग होते. येथून साम्राज्यातील वेगवेगळ्या प्रदेशांचा व प्रशासनातील मुलकी, लष्करी, अर्थ आणि हिशेब, व्यापार आणि उद्योग, मराठा सरदारांशी आणि परकीय सत्तांशी पत्रव्यवहार ही कामे पाहण्यासाठी प्रत्येक विभागाला एक अधिकारी होता. या अधिकाऱ्याला प्रधान म्हणले जाई. प्रत्येक विभागात कारकून, हिशेब तपासनीस, सरकारी कागदपत्रांची नोंद ठेवणारे आणि इतर हलकीसलकी कामे करणारे कर्मचारी असत.

मराठा साम्राज्याचा इतिहास
राज्यकर्ते	शिवाजी महाराज संभाजीराजे राजारामराजे १ ले ताराबाई शाहूराजे १ ले
पेशवे	मोरोपंत त्र्यंबक पिंगळे बाळाजी विश्वनाथ थोरले बाजीराव नानासाहेब माधवराव नारायणराव रघुनाथराव सवाई माधवराव दुसरा बाजीराव नानासाहेब
अष्टप्रधानमंडळ	शिवकालीन अष्टप्रधानमंडळ रामचंद्रपंत अमात्य रामशास्त्री प्रभुणे
प्रमुख स्त्रिया	जिजाबाई राजे सईबाई सोयराबाई येसूबाई ताराबाई अहिल्याबाई होळकर मस्तानी
सेनापती	माणकोजी दहातोंडे नेताजी पालकर हंबीरराव मोहिते प्रतापराव गुजर संताजी घोरपडे धनाजी जाधव चंद्रसेन जाधव कान्होजी आंग्रे
इतर व्यक्ती	दादोजी कोंडदेव तानाजी मालुसरे बाजी पासलकर बाजी प्रभू देशपांडे मल्हारराव_होळकर महादजी शिंदे मुरारबाजी देशपांडे मानाजी पायगुडे मायनाक भंडारी बाजी पासलकर जिवा महाला
प्रमुख मोहिमा	सुरतेची पहिली लूट
लढाया	आष्टीची लढाई कोल्हापूरची लढाई पानिपतची तिसरी लढाई पावनखिंडीतील लढाई प्रतापगडाची लढाई राक्षसभुवनची लढाई वडगावची लढाई वसईची लढाई सिंहगडाची लढाई खर्ड्याची लढाई हडपसरची लढाई पालखेडची लढाई पहिले इंग्रज-मराठा युद्ध दुसरे इंग्रज-मराठा युद्ध तिसरे इंग्रज-मराठा युद्ध मराठे-दुराणी युद्ध
प्रमुख तह	पुरंदराचा तह सालबाईचा तह वसईचा तह
शत्रुपक्ष	आदिलशाही मोगल साम्राज्य दुराणी साम्राज्य ब्रिटिश साम्राज्य पोर्तुगीज साम्राज्य हैदराबाद संस्थान म्हैसूरचे राजतंत्र
शत्रू	औरंगजेब मिर्झाराजे जयसिंह अफझलखान शाहिस्तेखान सिद्दी जौहर खवासखान
प्रमुख किल्ले	रायरेश्वर पन्हाळा अजिंक्यतारा तोरणा पुरंदर किल्ला प्रतापगड राजगड लोहगड विजयदुर्ग विशाळगड शिवनेरी सज्जनगड सिंहगड हरिश्चंद्रगड रायगड जिंजीचा किल्ला
इतर	शिवराज्याभिषेक मराठे गारदी हुजूर दफ्तर जेम्स वेल्स (चित्रकार) तंजावरचे मराठा राज्य कालरेषा
नाणे	शिवराई होन मराठ्यांच्या टांकसाळी