हिजडा

साचा:Transgender sidebar

भारतीय उपखंडात, हिजडा हे नपुंसक, आंतरलिंगी लोक, अलैंगिक किंवा ट्रान्सजेंडर लोक आहेत. ^{[१] [२]} अरवणी, अरुवाणी, जोगप्पा, ^[३] या नावानेही ओळखला जाणारा हिजडा भारतातील हिजडा समुदाय गाणे आणि नृत्यात उत्कृष्ट असलेल्या पौराणिव्यक्तिरेखांचाचा संदर्भ देऊन स्वतःला <b id="mwJQ">किन्नर</b> किंवा किन्नर म्हणणे पसंत करतो. पाकिस्तानमध्ये त्यांना ख्वाजा सिरा म्हणून ओळखले जाते, उर्दू भाषेत ट्रान्सजेंडरच्या समतुल हिजडा हा शब्द आ्य. ^[४]

भारतीय उपखंडात हिजड्यांना अधिकृतपणे तिसरे लिंग म्हणून ओळखले जाते, ^{[५] [६] [७]} पूर्णपणे पुरुष किंवा स्त्री असे मानले जात नाही. कामसूत्राने सुचविल्याप्रमाणे हिजड्यांचा भारतीय उपखंडात पुरातन काळापासून नोंदलेला इतिहास आहे. १९ व्या शतकापासून, हिजड्यांना ब्रिटिश वसाहती अधिकाऱ्यांनी लक्ष्य केले ज्यांनी त्यांचे निर्मूलन करण्याचा प्रयत्न केला, त्यांना भारतीय दंड संहिता (१८६०)च्या कलम ३७७ अंतर्गत गुन्हेगार ठरवले आणि १८७१ मध्ये "गुन्हेगार जमात" म्हणून नोंद केली गेली. यामुळे संपूर्ण भारतीय उपखंडात हिजडाविरोधी भावनांना प्रोत्साहन मिळाले, ज्याचा वारसा वसाहतोत्तर काळातही चालू राहिला. ^[८]

अनेक हिजडा आज चांगल्या प्रकारे परिभाषित आणि संघटित सर्व- हिजडा समुदायात राहतात, ज्याचे नेतृत्व गुरू करतात. ^[९] या समुदायांमध्ये पिढ्यानपिढ्या अशा लोकांचा समावेश आहे जे अत्यंत गरिबीत आहेत किंवा ज्यांना त्यांच्या मूळ कुटुंबाने नाकारले आहे किंवा पळून गेले आहेत. ^[१०] अनेक जण वेश्या व्यवसाय करतात. ^[११]

हिजडा हा हिंदुस्थानी शब्द आहे. ^{[१२] [१३]} हे पारंपारिकपणे इंग्रजीमध्ये "नपुंसक" किंवा " हर्माफ्रोडाइट " म्हणून भाषांतरित केले गेले आहे, जेथे "पुरुष जननेंद्रियाची अनियमितता ही व्याख्येमध्ये मध्यवर्ती आहे". ^[१४] तथापि, सर्वसाधारणपणे हिजड्यांना जन्माच्या वेळी पुरुष ठरवले जाते, फक्त संख्येने खुप कमी जण आंतरलिंगी भिन्नतेसह जन्मलेले असतात. ^[१५] काही हिजड्यांना हिजडा समुदायामध्ये निर्वाण नावाचा दीक्षा संस्कार केला जातो, ज्यामध्ये लिंग, अंडकोष आणि अंडकोष काढून टाकणे समाविष्ट असते. ^[११]

२० व्या शतकाच्या उत्तरार्धापासून, काही हिजडा कार्यकर्ते आणि गैर-सरकारी संस्थांनी हिजड्यांना एक प्रकारचा "तृतीय लिंग" किंवा " तृतीय लिंग " म्हणून अधिकृत मान्यता मिळावी यासाठी लॉबिंग केले आहे, पुरुष किंवा स्त्री नाही. ^[१६] हिजड्यांनी बांगलादेशात ही ओळख यशस्वीरित्या मिळवली आहे आणि ते शिक्षण आणि काही प्रकारच्या कमी पगाराच्या नोकऱ्यांसाठी प्राधान्याने पात्र आहेत. ^{[१७] [१८]} भारतात, सर्वोच्च न्यायालयाने एप्रिल २०१४ मध्ये हिजडा, ट्रान्सजेंडर लोक, षंढ आणि इंटरसेक्स लोकांना कायद्याने ' तिसरे लिंग ' म्हणून मान्यता दिली. ^{[१] [१९] [२०]} नेपाळ, पाकिस्तान, भारत आणि बांगलादेश या सर्वांनी तृतीय लिंगाचे अस्तित्व कायदेशीररित्या मान्य केले आहे, भारत, पाकिस्तान आणि नेपाळ यांनी त्यांच्यासाठी पासपोर्ट आणि काही अधिकृत कागदपत्रांवर पर्याय समाविष्ट केला आहे. ^[२१]

हिंदुस्तानी शब्द हिजरा वैकल्पिकरित्या हिजिरा, हिजडा, हिजडा, हिजरा, हिजरा असा रोमनीकरण केला जाऊ शकतो आणि हिंदुस्तानी उच्चारण: [ˈɦɪdʒɽaː] ही संज्ञा उर्दूमध्ये सामान्यतः अपमानास्पद मानली जाते आणि त्याऐवजी ख्वाजा सारा ही संज्ञा वापरली जाते. ख्वाजासिराला कधीकधी अधिक आदरणीय संज्ञा म्हणून पाहिले जाते आणि मुस्लिम किंवा इस्लामिक अध्यात्मात त्याचे पूर्व-औपनिवेशिक उत्पत्ती आणि आदरणीय स्थिती दिल्याने समुदायाने पुन्हा दावा केला आहे. ^[२२] अशी दुसरी संज्ञा खसुआ (खसुआ) किंवा खुसारा (खुसरा) आहे. 

सांस्कृतिक आणि भाषिकदृष्ट्या वैविध्यपूर्ण भारतीय उपखंडातील अनेक संज्ञा समान लिंग किंवा लिंग श्रेणी दर्शवतात. हे ढोबळ समानार्थी शब्द असले तरी, प्रादेशिक सांस्कृतिक फरकांमुळे ते वेगळे ओळख म्हणून अधिक चांगल्या प्रकारे समजले जाऊ शकतात. ओडियामध्ये, हिजडा हिंजडा, हिंजडा किंवा नपुंसका म्हणून ओळखला जातो, तेलगूमध्ये नपुंसकुडू ( నపుంసకుడు ), कोज्जा ( కొజ్జ ) किंवा माडा ( మాడ ), तमिळमध्ये अली, अरवन्नी, अरवणी किंवा अरुवाणी (बहुतेक वेळा अपमानास्पद मानले जाते, आणि थिरुनंगाई ( तमिळ: திருநங்கை ) सारख्या व्यापक ट्रान्स आयडेंटिटीसाठी हिजरा ही संकल्पना नाकारून सामुदायिक अटींद्वारे बदलले जाते. ; "आदरणीय स्त्री"), थिरुनाम्बी ( तमिळ: திருநம்பி  ; "आदरणीय माणूस") आणि थिरुनार ( तमिळ: திருனர்  ; "आदरणीय व्यक्ती") ट्रान्स स्त्री, पुरुष आणि व्यक्तीसाठी अनुक्रमे), ^[२३] पंजाबीमध्ये खुसरा किंवा झांखा म्हणून, कन्नडमध्ये मंगलमुखी (ಮಂಗಳಮುಖಿ) किंवा छक्का (ಚಕ್ಕ), सिंधीमध्ये पावा आणि गुजरातीमध्ये पावा (खद्र) म्हणून ). बंगाली भाषेत हिजडा हिजडा, हिजरा, हिजला, हिजरे, हिजरा, किंवा हिजरे असे म्हणतात .  कोकणी भाषेत त्यांना हिज्ड्डेम / हिज्डो म्हणून ओळखले जाते.

उत्तर भारतात, देवी बहुचरा मातेची पूजा पावैया (पावळ्या) द्वारे केली जाते. दक्षिण भारतात, रेणुका देवीमध्ये एखाद्याचे लिंग बदलण्याची शक्ती असल्याचे मानले जाते. स्त्री वेशातील पुरुष भक्त जोगप्पा म्हणून ओळखले जातात. ते हिजड्यांप्रमाणेच भूमिका करतात, जसे की जन्म समारंभ आणि विवाहसोहळ्यात नृत्य आणि गाणे. ^[२४]

कोठी (किंवा कोटी ) हा शब्द थायलंडच्या काथोई सारखाच संपूर्ण भारतभर सामान्य आहे, जरी कोठी बहुतेक वेळा हिजड्यांपासून ओळखल्या जातात. कोथ्यांना स्त्रीलिंगी पुरुष किंवा मुले म्हणून ओळखले जाते जे पुरुषांसोबत लैंगिक संबंधात स्त्रीलिंगी भूमिका घेतात, परंतु हिजडा सामान्यतः ज्या समाजात राहतात अशा हेतुपुरस्सर समाजात राहत नाहीत. याव्यतिरिक्त, सर्व कोठ्यांनी हिजडा बनण्यासाठी दीक्षा संस्कार किंवा शरीर सुधारण्याच्या पायऱ्या पार केल्या नाहीत. ^[२५] स्थानिक समतुल्यांमध्ये दुरानी ( कोलकाता ), मेनका ( कोचीन ), मेटी (नेपाळ), आणि झेनाना (पाकिस्तान) यांचा समावेश होतो.

हिजरा इंग्रजीत "नपुंसक" किंवा "हर्माफ्रोडाईट" म्हणून भाषांतरित केले जात असे, ^[१४] जरी एलजीबीटी इतिहासकारांनी किंवा मानवाधिकार कार्यकर्त्यांनी त्यांना ट्रान्सजेंडर म्हणून समाविष्ट करण्याचा प्रयत्न केला. ^[२६] भारताच्या सामाजिक न्याय आणि सक्षमीकरण मंत्रालयाच्या ट्रान्सजेंडर तज्ञ समितीने ऑक्टोबर २०१३ ते जानेवारी २०१४ दरम्यान आयोजित केलेल्या बैठकांच्या मालिकेत, हिजडा आणि इतर ट्रान्स कार्यकर्त्यांनी "नपुंसक" हा शब्द सरकारी कागदपत्रांमध्ये वापरण्यापासून बंद करावा, असे सांगितले. एक संज्ञा ज्याद्वारे समुदाय ओळखतात.

१८५० च्या दशकात ब्रिटिश राजवटीपासून, वसाहती अधिकाऱ्यांनी हिजड्यांचे निर्मूलन करण्यासाठी विविध धोरणे आखली, ज्यांना ते "सार्वजनिक शालीनतेचा भंग" म्हणून पाहत होते. ^[२७] इंग्रजांनी हिजड्यांना "नैतिक परिवर्तन" आणि आत्मसात करण्यास असमर्थ मानले आणि म्हणून त्यांना निर्मूलन धोरणांच्या अधीन केले. १८५० मध्ये, हिजड्यांना भारतीय दंड संहितेच्या कलम ३७७ च्या अधीन केले गेले ज्याने ब्रिटिश अधिकाऱ्यांना फक्त अस्तित्वात असलेल्या हिजड्यांवर खटला चालवण्याची परवानगी दिली. कलम ३७७ अंतर्गत त्यांना आधीच गुन्हेगार ठरवण्यात आले असले तरीही, १८६१ मध्ये, उत्तर-पश्चिम प्रांत (NWP)च्या अधिकाऱ्यांनी हिजड्यांविरुद्ध 'विशेष कायदा' लागू करण्याचा प्रयत्न केला. ^[८] १८७० पर्यंत, 'हिजडा समस्या' सोडवण्यासाठी विशेष कायद्याच्या अंमलबजावणीच्या विरोधात कोणत्याही उच्च पदावरील ब्रिटिश अधिकाऱ्यांनी युक्तिवाद केला नाही, त्यामुळे संपूर्ण भारतीय उपखंडात हिजडाविरोधी हिंसक मोहीम मजबूत झाली. ^[८]

हिजडाविरोधी कायदे करण्यात आले; तर, निर्वाणी बेकायदेशिर करण्यात आली, जरी निर्वाणि हिजडा समाजाचा मध्यवर्ती भाग (जरी समुदाय सदस्यत्वासाठी आवश्यक नसला तरी) बेकायदेशीरपणे निर्बंध घालणारा कायदा कायम ठेवण्यात आला होता, जरी त्याची क्वचितच अंमलबजावणी झाली. हिजड्यांचा गुन्हेगारी जमाती कायदा (१८७१) मध्ये समावेश करण्यात आला आणि त्यांना "गुन्हेगार जमात" मानले गेले, ज्याची आता अनिवार्य नोंदणी, कडक देखरेख आणि कलंक लावण्यात आले आहेत. ^{[२८] [८]} आर्थिक खर्चामुळे, जे भारतातील ब्रिटिश वसाहतवादामागील मुख्य प्रेरणा होते, हिजडा आणि इतर तथाकथित "गुन्हेगार जमाती" वसाहतवादी समाजापासून एकत्रितपणे वेगळे होऊ शकले नाहीत. ब्रिटिश लेफ्टनंट-गव्हर्नर एडमंड ड्रमंड (१८१४-१८९५) यांनी हिजडाविरोधी मोहिमेला "शमन" आणि "विलुप्त होणे" आवश्यक प्रकल्प म्हणून तयार केले. हिजड्यांचे कायमचे निर्मूलन करण्याच्या आशेने समुदायांवर सखोल पाळत ठेवण्याचे डावपेच आखले गेले. ^[८]

मूल काढून टाकण्याचे प्रकल्प, जे ब्रिटिश साम्राज्यात इतरत्र सुरू झाले होते, जसे की वसाहती ऑस्ट्रेलियात श्वेत स्थायिक समाजात सामील होण्यासाठी आदिवासी मुलांना सक्तीने काढून टाकणे, १९११ मध्ये अधिकृतपणे सर्व 'गुन्हेगारी जमाती'साठी भारतात आणले गेले. गुन्हेगारी जमाती कायदा (१८७१) पास झाल्यापासून हिजड्यांविरुद्ध मूल काढून टाकणे हे आधीपासूनच प्रचलित होते, कारण दीक्षा रोखून हिजडा समुदायांचा नाश करण्यास सुरुवात केली होती, कारण प्रबळ वसाहतवादी कथा अशी होती की सर्व हिजडा मुलांना "अपहरण आणि गुलाम बनवले गेले" होते. ^[२९] जेसिका हिन्ची नोंदवतात की वसाहती काळात हिजड्यांना निर्मूलन-उन्मुख डावपेच हे युनायटेड स्टेट्स आणि ऑस्ट्रेलिया यांसारख्या ब्रिटिश वसाहतींमध्ये 'उन्मूलनाचे तर्क' म्हणतात त्याशी तुलना करता येते. नवीन स्पेन (१५३५-१८२१)च्या स्थापनेच्या शतकांपूर्वी तृतीय लिंग लोकांविरुद्ध स्पॅनिश वसाहती अधिकाऱ्यांनी अंमलात आणलेल्या जॉयविरोधी मोहिमा. ^[३०]

• लेडीबॉईज (1992)
• मिडल सेक्‍स (एचबीओ डॉक्युमेंटरीमध्‍ये आधुनिक हिजडा वरील सेगमेंटचा समावेश आहे) (2005)
• शबनम मौसी (2005) राजकारणी शबनम मौसी यांच्या जीवनावर आधारित.

• गल्ली, प्राचीन काळातील फ्रिगियन देवी सिबेलेचे षंढ पुजारी
• थायलंडमधील लिंग ओळख
• भारतात समलैंगिकता
• Kathoey, एक वेगळा ट्रान्सजेंडर गट.
• पाकिस्तानमध्ये LGBT अधिकार
• ट्रान्सजेंडर-संबंधित विषयांची सूची
• मिस ट्रान्सक्वीन इंडिया, ट्रान्सजेंडर महिलांसाठी एक सौंदर्य स्पर्धा
• Muxe, झापोटेक ट्रान्सजेंडर महिला (मेक्सिको).
• नुलो
• तामिळनाडूमध्ये ट्रान्सजेंडर अधिकार
• ट्रान्सव्हेस्टिझम
• दोन-आत्मा

• Agrawal, Anuja (1997). "Gendered Bodies: The Case of the 'Third Gender' in India". Contributions to Indian Sociology. 31 (2): 273–297. doi:10.1177/006996697031002005.
• Artola, George (1975). "The Transvestite in Sanskrit Story and Drama". Annals of Oriental Research (25): 56–68.
• Bevan, Thomas E. (2016). Being Transgender: What You Should Know. ABC-CLIO. ISBN 9781440845253.
• Bradford, Nicholas J. (1983). "Transgenderism and the Cult of Yellamma: Heat, Sex, and Sickness in South Indian Ritual". Journal of Anthropological Research. 39 (3): 307–322. doi:10.1086/jar.39.3.3629673. JSTOR 3629673.
• Burton, Richard (1883). The Kama Sutra: The Classic Translation of 1883 by Sir Richard Burton.
• Cohen, L (1995). "The Pleasures of Castration: the postoperative status of hijras, jankhas and academics". In Abramson, Paul R.; Pinkerton, Steven D. (eds.). Sexual Nature/Sexual Culture. University of Chicago Press. ISBN 9780226001821.
• Ginicola, Misty M.; Smith, Cheri; Filmore, Joel M., eds. (2017). Affirmative Counseling with LGBTQI+ People. John Wiley & Sons. ISBN 9781119375494.
• Hall, Kira (2001). "Unnatural' Gender in Hindi". In Hellinger, Marlis; Bussmann, Hadumod (eds.). Gender across languages: the linguistic representation of women and men. J. Benjamins. ISBN 9789027268860.
• Hinchy, Jessica (2019). Governing Gender and Sexuality in Colonial India: The Hijra, c.1850–1900. Cambridge University Press. ISBN 9781108492553.
• Köllen, Thomas, ed. (2016). Sexual Orientation and Transgender Issues in Organizations: Global Perspectives on LGBT Workforce Diversity. Springer. ISBN 9783319296234.
• Lach, Donald (1998). Asia in the Making of Europe, Volume III: A Century of Advance. Book 2, South Asia. University of Chicago Press. ISBN 978-0226466972.
• Nanda, Serena (1985). "The hijras of India: cultural and individual dimensions of an institutionalized third gender role". Journal of Homosexuality. 11 (3–4): 35–54. doi:10.1300/J082v11n03_03. ISSN 0091-8369. PMID 4093603.
• Nanda, Serena (1991). "chpt. 7. Deviant careers: the hijras of India". In Freilich, Morris; Raybeck, Douglas; Savishinsky, Joel S. (eds.). Deviance: Anthropological Perspectives. Bergin & Garvey. ISBN 9780897892049.
• Nanda, Serena (1996). "Hijras: An Alternative Sex and Gender Role in India". In Herdt, Gilbert H. (ed.). Third sex, third gender: beyond sexual dimorphism in culture and history. Zone Books. ISBN 9780942299823.
• Nanda, Serena (1999). Neither Man Nor Woman: The Hijras of India. Wadsworth Publishing Company. ISBN 9780534509033.
• Narrain, Siddharth (October 2006). "In a twilight world". Frontline. 20 (21). 2006-10-21 रोजी मूळ पान पासून संग्रहित.
• Preston, Laurence W. (1 April 1987). "A Right to Exist: Eunuchs and the State in Nineteenth-Century India". Modern Asian Studies. 21 (2): 371–387. doi:10.1017/S0026749X00013858.
• Ratra, Amiteshwar (2006). Marriage and Family: In Diverse and Changing Scenario. Deep & Deep Publications. ISBN 9788176297585.
• Reddy, Gayatri (2003). "'Men' Who Would Be Kings: Celibacy, Emasculation, and the Re-Production of Hijras in Contemporary Indian Politics". Social Research. 70 (1): 163–200.
• Reddy, Gayatri (2010). With Respect to Sex: Negotiating Hijra Identity in South India. University of Chicago Press. ISBN 9780226707549.
• Reddy, Gayatri; Nanda, Serena (1997). "Hijras: An "Alternative" Sex/Gender in India". In Brettell, Caroline; Sargent, Carolyn Fishel (eds.). Gender in Cross-cultural Perspective. Prentice Hall. ISBN 9780135336137.
• Seow, Lynelle (2017). CultureShock! India. Marshall Cavendish International Asia Pte Ltd. ISBN 9789814771986.
• Shaw, Susan M.; Barbour, Nancy Staton; Duncan, Patti; Freehling-Burton, Kryn; Nichols, Jane, eds. (2017). Women's Lives around the World: A Global Encyclopedia [4 volumes]. ABC-CLIO. ISBN 9781610697125.
• Sweet, Michael J.; Zwilling, Leonard (1993). "The First Medicalization: The Taxonomy and Etiology of Queerness in Classical Indian Medicine". Journal of the History of Sexuality. 3 (4): 590–607. JSTOR 3704394. PMID 11623132.
• Usmani, Basim (18 July 2009). "Pakistan to register 'third sex' hijras". The Guardian.
• Venkat, Vidya (February 2008). "Transgender persons are finally getting their due with the Tamil Nadu government announcing a welfare board for them". Frontline. 25 (4).
• Zanned, Lahzar (2005). "Root formation and polysemic organization". In Alhawary, Mohammad T.; Benmamoun, Elabbas (eds.). Perspectives on Arabic Linguistics XVII-XVIII: Papers from the Seventeenth and Eighteenth Annual Symposia on Arabic Linguistics. John Benjamins Publishing. ISBN 978-9027247810.

• अहमद, मोना आणि दयानिता सिंग (छायाचित्रकार). मी स्वतः मोना अहमद . स्कॅलो पब्लिशर्स, 15 सप्टेंबर 2001.आयएसबीएन 3-908247-46-2ISBN 3-908247-46-2
• बक्षी, संदीप. "हिजरा आणि ड्रॅग क्वीन्सचे तुलनात्मक विश्लेषण: द सबव्हर्सिव्ह पॉसिबिलिटीज अँड लिमिट्स ऑफ पॅरेडिंग इफेमिनसी अँड निगोशिएटिंग मर्दानी." एड. स्टीफन हंट, पूर्वेचे धर्म. सरे: अॅशगेट, 2010.
• गॅनन, शेन पॅट्रिक. हिजरा भाषांतरित करणे: भारतातील ब्रिटिश साम्राज्याची प्रतिकात्मक पुनर्रचना . पीएचडी प्रबंध. अल्बर्टा विद्यापीठ, 2009.
• जाफरी, झिया. "द इनव्हिजिबल्स: ए टेल ऑफ द हिनच ऑफ इंडिया." विंटेज, १९९८.
• जामी, हुमैरा. " पाकिस्तानमधील हिजड्यांची स्थिती आणि स्थिती (ट्रान्सजेंडर, ट्रान्सव्हेस्टाइट इ.) ", नॅशनल इन्स्टिट्यूट ऑफ सायकॉलॉजी, कायद-ए-आझम विद्यापीठ (एनडी, 2005? )
• खान, फारिस ए. (२०१४). "ख्वाजसारा: पाकिस्तानमध्ये 'ट्रान्सजेंडर' सक्रियता आणि पारंपारिकता." साउथ एशिया इन द वर्ल्ड: एन इंट्रोडक्शन, सुसान वॉडले संपादित, 170-184. न्यू यॉर्क: रूटलेज.
• कुगले, स्कॉट. सूफी आणि संतांचे शरीर: गूढवाद, वास्तविकता आणि इस्लाममधील पवित्र शक्ती. युनिव्हर्सिटी ऑफ नॉर्थ कॅरोलिना प्रेस, 2007.
• मॅलॉय, रुथ लोर, मीन बालाजी आणि इतर. हिजडा: आम्ही कोण आहोत . टोरोंटो: थिंक एशिया, 1997.
• पैसा, जॉन . लव्हमॅप्स इरविंग्टन पब्लिशर्स, 1988. पृष्ठ 106.आयएसबीएन 0-87975-456-7ISBN ०-८७९७५-४५६-७
• पटेल, गीता. होम, होमो, हायब्रिड: लिंग भाषांतरित करणे. अ कम्पेनियन टू पोस्ट कॉलोनियल स्टडीजमध्ये . माल्डन एमए: ब्लॅकवेल, 2000. 410–27.
• झिपफेल, इसाबेल '' 'हिज्रास, थर्ड लिंग' '' 34 छायाचित्रांसह ईबुक https://www.amazon.com/Hijras-the-third-sex-ebook/dp/B009ETN58C

• ट्रान्सजेंडर समुदायाविरुद्ध मानवी हक्कांचे उल्लंघन Archived , पीपल्स युनियन फॉर सिव्हिल लिबर्टीज, कर्नाटक यांच्या 2003च्या अहवालाचा सारांश
• पाकिस्तान ड्रॅग क्वीन टॉक शो होस्ट बेगम नवाजीश अली वरील द वॉशिंग्टन पोस्टचे आम्र सी. बक्षी
• हिजड्यांवर बीबीसीचे लेख गोळा केले
• भारतातील नपुंसक हक्कांची मागणी करतात, बीबीसी न्यूझ, 4 सप्टेंबर 2003
• भारतीय उपमहाद्वीपातील हिज्रावरील कार्य - छायाचित्रे (Archive.org वर सर्वात अलीकडील संग्रहित आवृत्तीची लिंक. )
• भारतीय नपुंसकांना असुरक्षित सेक्सबद्दल चेतावणी का दिली जाते?
• जागतिक प्रेस: पाकिस्तानचे हिजडा
• संगमा - भारतातील अग्रगण्य हिजडा मानवाधिकार संघटना
• नपुंसक खासदाराने जागा घेतली – बीबीसी वर्ल्ड न्यूझ – शबनम मौसी, हिजरा खासदार यांच्यावरील बातम्या

1. ^ ^{a b} "India recognises transgender people as third gender". The Guardian. 15 April 2014. 15 April 2014 रोजी पाहिले. चुका उधृत करा: अवैध <ref> tag; नाव "theguardian.com" वेगवेगळ्या मजकूराशी अनेकदा जोडलेले आहे
2. ^ Shaw et al. 2017, Köllen 2016, Seow 2017, Ginicola, Smith & Filmore 2017
3. ^ "Hijra Community, India (Govt.)".
4. ^ "Engendering rights". 19 July 2017.
5. ^ Shaw et al. 2017, Bevan 2016
6. ^ "7 Countries Giving Transgender People Fundamental Rights the U.S. Still Won't". mic.com. 17 June 2016 रोजी पाहिले.
   
   "Hijras and Bangladesh: The creation of a third gender". pandeia.eu. 2 December 2013. 5 July 2016 रोजी मूळ पान पासून संग्रहित. 17 June 2016 रोजी पाहिले.
7. ^ Hossain, Adnan (April 2017). "The paradox of recognition: hijra, third gender and sexual rights in Bangladesh". Culture, Health & Sexuality. Taylor & Francis. 19 (12): 1418–1431. doi:10.1080/13691058.2017.1317831. eISSN 1464-5351. ISSN 1369-1058. OCLC 41546256. PMID 28498049.
8. ^ ^{a b c d e} Hinchy 2019.
9. ^ Nanda 1985, pp. 35–54 "The most significant relationship in the hijra community is that of the guru (master, teacher) and chela (disciple)."
   
   Cohen 1995, "Hijras are organized into households with a hijra guru as head, into territories delimiting where each household can dance and demand money from merchants"
10. ^ Nanda 1999, p. 116 "None of the hijra narratives I recorded supports the widespread belief in India that hijras recruit their membership by making successful claims on intersex infants. Instead, it appears that most hijras join the community in their youth, either out of a desire to more fully express their feminine gender identity, under the pressure of poverty, because of ill treatment by parents and peers for feminine behaviour, after a period of homosexual prostitution, or for a combination of these reasons.".
11. ^ ^{a b} Nanda 1996.
12. ^ Reddy 2010 "By and large, the Hindi/Urdu term hijra is used more often in the north of the country, whereas the Telugu term kojja is more specific to the state of Andhra Pradesh, of which Hyderabad is the capital."
13. ^ Chettiar 2015
14. ^ ^{a b} Nanda 1999.
15. ^ Nanda 1991.
16. ^ Agrawal 1997.
17. ^ "Gurus of eunuchs can not recommend castration: Govt". 9 March 2012.
18. ^ Karim, Mohosinul (11 November 2013). "Hijras now a separate gender". Dhaka Tribune. 11 November 2013 रोजी मूळ पान पासून संग्रहित. 11 November 2013 रोजी पाहिले.
19. ^ McCoy, Terrence (15 April 2014). "India now recognizes transgender citizens as 'third gender'". Washington Post. 15 April 2014 रोजी पाहिले.
20. ^ "Supreme Court recognizes transgenders as 'third gender'". Times of India. 15 April 2014. 15 April 2014 रोजी पाहिले.
21. ^ Julfikar Ali Manik and Ellen Barry, "A Transgender Bangladeshi Changes Perceptions After Catching Murder Suspects", New York Times, 3 April 2015.
22. ^ Shroff, Sara (2020). "Operationalizing the "New" Pakistani Trans Gender Citizen". In Roy, Ahonaa (ed.). Gender, Sexuality, Decolonization: South Asia in the World Perspective. Taylor & Francis. ISBN 9781000330199.
23. ^ Nataraj, Shakthi (2019). "Trans-formations: Projects of Resignification in Tamil Nadu's Transgender Rights Movement". Cite journal requires |journal= (सहाय्य)
24. ^ Bradford 1983, पाने. 307–22.
25. ^ Reddy & Nanda 1997.
26. ^ Towle, Evan B.; Morgan, Evan (October 2002). "Romancing the Transgender Native: Rethinking the Use of the "Third Gender" Concept". GLQ: A Journal of Lesbian and Gay Studies. 8: 469–497. doi:10.1215/10642684-8-4-469.
27. ^ Preston 1987, पान. 371–87.
28. ^ Reddy 2010.
29. ^ Hinchy 2019, पाने. 95-109.
30. ^ Hinchy 2019, पाने. 109-112.