हत्ती

हत्ती
टांझानिया येथील आफ्रिकन बुश हत्ती
शास्त्रीय वर्गीकरण
वंश: कणाधारी Subphylum: पृष्ठवंशी जात: सस्तन वर्ग: प्रोबोस्काइड Superfamily: एलेफंटॉइड कुळ: एलेफंटाइड जॉन एडवर्ड ग्रे, १८२१

हत्ती हे अस्तित्वात असलेले सर्वात मोठे भूचर प्राणी आहेत. यांच्या सध्या तीन प्रजाती जिवंत आहेत: आफ्रिकन बुश हत्ती, आफ्रिकन वन हत्ती आणि आशियाई हत्ती. ते एलेफंटॉइड कुटुंबातील एकमेव जिवंत सदस्य असून त्यांचा गण प्रोबोस्काइड आहे. प्लाइस्टोसीन काळात हा क्रम पूर्वी खूपच वैविध्यपूर्ण होता, परंतु बहुतेक प्रजाती लेट प्लेस्टोसीन युगात नामशेष झाल्या.

हत्तींच्या वैशिष्ट्यांमध्ये सोंड, सुळे, मोठे कान, खांबासारखे पाय आणि कडक पण संवेदनशील त्वचा यांचा समावेश होतो. अग्रभागी असणारी सोंड श्वासोच्छ्वासासाठी वापरली जाते. तसेच अन्न आणि पाणी तोंडात घेण्यासाठी आणि वस्तू पकडण्यासाठी देखील सोंडेचा वापर होतो. सुळ्यांचा वापर शस्त्र म्हणून आणि वस्तू हलवण्यासाठी आणि खोदण्याचे साधने म्हणून होतो. मोठे कान शरीराचे तापमान स्थिर ठेवण्यास तसेच संवाद साधण्यात मदत करतात. आफ्रिकन हत्तींना मोठे कान आणि अंतर्गोल पाठ असतात, तर आशियाई हत्तींना लहान कान आणि उत्तल किंवा समतल पाठ असते.

हत्ती हे उप-सहारा आफ्रिका, दक्षिण आशिया आणि आग्नेय आशियामध्ये विखुरलेले आहेत. ते सवाना, जंगले, वाळवंट आणि दलदलीसह विविध अधिवासांमध्ये आढळतात. ते शाकाहारी असतात आणि उपलब्ध असल्यास पाण्याजवळ राहतात. त्यांच्या वातावरणावरील प्रभावामुळे त्यांना कीस्टोन प्रजाती मानले जाते. हत्तींचे अनेक कुटुंब गट एकत्र येऊन राहतात. मादी कौटुंबिक गटात राहतात, ज्यात एक मादी तिच्या संततीसह आणि इतर मादींसह राहते. प्रौढ नरांचा समावेश नसलेल्या गटांचे नेतृत्व सामान्यतः सर्वात जुनी मादी करते, जिला मातृआर्क म्हणून ओळखले जाते.

नर पौगंडावस्थेला पोचल्यावर त्यांचे कौटुंबिक गट सोडतात आणि ते एकटे किंवा इतर नरांसोबत राहतात. सोबती शोधताना प्रौढ नर मुख्यतः कौटुंबिक गटांशी संवाद साधतात. ते वाढलेले टेस्टोस्टेरॉन आणि आक्रमकतेच्या अवस्थेत प्रवेश करतात ज्याला मस्ट म्हणतात, जे त्यांना इतर नरांवर प्रभुत्व मिळविण्यात तसेच प्रजननासाठी मदत करते. पिल्ले त्यांच्या कौटुंबिक गटांमध्ये लक्ष केंद्रीत करतात आणि तीन वर्षांपर्यंत त्यांच्या मातांवर अवलंबून असतात. हत्ती जंगलात ७० वर्षांपर्यंत जगू शकतात. ते स्पर्श, दृष्टी, गंध आणि आवाजाद्वारे संवाद साधतात ; हत्ती लांब अंतरावर इन्फ्रासाऊंड आणि भूकंपीय संप्रेषण वापरतात. हत्तींच्या बुद्धिमत्तेची तुलना प्राइमेट्स आणि सेटेशियन यांच्याशी केली जाते. त्यांच्यात आत्म-जागरूकता असल्याचे दिसून येते आणि ते इतर मरणोन्मुख आणि मृत हत्तींबद्दल सहानुभूती दर्शवतात.

इंटरनॅशनल युनियन फॉर कॉन्झर्व्हेशन ऑफ नेचर (IUCN) द्वारे आफ्रिकन बुश हत्ती आणि आशियाई हत्ती धोक्यात तर आफ्रिकन वन हत्ती गंभीरपणे धोक्यात म्हणून सूचीबद्ध आहेत. हत्तींच्या लोकसंख्येला सर्वात मोठा धोका म्हणजे हस्तिदंताचा व्यापार, कारण हत्तींची त्यांच्या हस्तिदंतासाठी शिकार करतात. वन्य हत्तींना असलेल्या इतर धोक्यांमध्ये अधिवासाचा नाश आणि स्थानिक लोकांशी संघर्ष यांचा समावेश होतो. आशियामध्ये हत्तींचा उपयोग कामकरी प्राणी म्हणून केला जातो. पूर्वी ते युद्धात वापरले जायचे; आज ते अनेकदा वादग्रस्तपणे प्राणीसंग्रहालयात प्रदर्शित केले जातात किंवा सर्कसमध्ये मनोरंजनासाठी त्यांचे शोषण होते. मानवी संस्कृतीत हत्तींना एक प्रतिष्ठित स्थान आहे. ते साहित्य, कला, लोकसाहित्य, धर्म आणि लोकप्रिय संस्कृतीमध्ये वैशिष्ट्यीकृत आहेत.

भारतात उत्तर प्रदेश, बिहार, ओरिसा, कर्नाटक, आसाम, महाराष्ट्र केरळ आणि तामिळनाडू या राज्यांत हत्ती मोठया प्रमाणावर आढळतात.

हत्तीची उंची सव्वातीन ते साडेतीन मीटरपर्यंत असते. काळा रंग, लांब सोंड, भले मोठे खांबासारखे पाय, सुपासारखे कान व अगदी बारीक डोळे यावरून हत्ती ओळखला जातो.

भारतीय हत्तींमध्ये फक्त नरालाच मोठमोठे सुळे असतात. मादीला सुळे नसतात. क्वचित एखाद्या नरालादेखील सुळे नसतात. सुळे नसलेल्या नराला ‘माखना’ म्हणतात. आफ्रिकेत सापडणाऱ्या हत्तीच्या नराला व मादीला दोघांनाही मोठमोठे सुळे असतात. भारतीय हत्तीची पाठ फुगीर असते तर आफ्रिकन हत्तीची पाठ खोलगट असते. हत्तीचे शरीर अवाढव्य असते. त्याचे वजन पाच ते सहा टन असते. हत्ती पाण्यात चांगले पोहतात.

इतर जंगली जनावरांपेक्षा हत्तींना जास्त बुद्धी असते. त्यामुळे हत्तींना शिकवून त्यांच्याकडून अनेक प्रकारची कामे करवून घेता येतात. याकरता हत्तीचे छोटे बछडे पकडून त्यांना लहानपणापासूनच शिक्षण द्यावे लागते. जंगलात लाकडे कापायच्या गिरणीत मोठमोठी झाडे कापून लाकडाचे ओंडके बनवतात. शिकवलेले हत्ती हे ओंडके सोंडेत धरून किंवा पायाने ढकलत ढकलत वाहून नेतात. वाहून आणलेले ओंडके ते नदीच्या पाण्यात टाकतात. मग ते ओंडके पाण्याबरोबर नदीच्या एका किनाऱ्यावरून दुसऱ्या किनाऱ्यावर किंवा प्रवाहाबरोबर खाली वाहत जातात. शिकवलेले हत्ती गाड्या ओढतात. पूर्वीच्या काळी हत्तींचा उपयोग लढाईसाठीसुद्धा होत असे. हत्तींवर बसून लढाया करत. हत्तीच्या पाठीवर अंबारी बांधून त्यात बसून राजे-महाराजे आणि श्रीमंत लोक प्रवास करत. तसंच अंबारीतून मिरवणुका काढत. हत्तींना शिकवून सर्कशीत त्यांच्याकडून कामे करवून घेतात. ते सर्कसमध्ये अनेक प्रकारची कामे करतात. हत्तीचा मृत्यू झाल्यावर हत्तीचे दात काढतात. त्यांना ‘हस्तिदंत’ म्हणतात. हस्तिदंताना खूप मागणी असते. वेगवेगळ्या प्रकारचे दागिने, दागिने ठेवण्याच्या पेटया, शोभेच्या वस्तू, पेपरवेट, फुलदाण्या, बांगडया, बटने इत्यादी वस्तू हस्तिदंतापासून तयार करतात.

हत्ती जंगलात कळपाने राहतात. एकेका कळपात सात-आठपासून २०-२५ पर्यंत हत्ती असतात. कळपात प्रामुख्याने दोन-तीन मोठ्या माद्या आणि बच्चे असतात. नर कळपात नसतात. कळपात जसे मध्यम वयाचे बच्चे असतात, तसे अगदी लहान बछडेदेखील असतात. कळपाचे नेतृत्व म्हाताऱ्या अनुभवी मादीकडे असते^[१]. तिच्या आज्ञेत सर्व कळप असतो. केव्हा केव्हा तीन-चार नर एकत्र येऊन कंपू करून राहतात. वयात आलेले नर आणि वयात आलेली मादी दोघेही ठराविक मोसमात मदावर किंवा माजावर येतात. त्यांना ‘मदमस्त’ किंवा ‘मस्त हत्ती’ असे म्हणतात. मदमस्त हत्ती फारच बेभान बनतो. हत्तीच्या डोक्याला गंडस्थळ म्हणतात. मदमस्त हत्तीच्या गंडस्थळातून पातळ रस वाहू लागतो. या रसाला मद म्हणतात. माजावर आलेले हत्ती उगाचच मोठमोठे वृक्ष मुळासकट उपटून फेकून देतात. माजावर आलेल्या हत्तींच्या तावडीत कोणी सापडल्यास त्याची धडगत नसते. मद ओसरल्यावर मात्र तो पूर्वीप्रमाणे शांत बनतो.

1. ^ Sukumar, R. (1992). The Asian Elephant: Ecology and Management (इंग्रजी भाषेत). Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-43758-5.