सेल्युलर जेल

सेल्युलर जेल, ज्याला काळे पाणी म्हणून ओळखले जाते, ते अंदमान-निकोबार बेटांची राजधानी असलेल्या पोर्ट ब्लेअरमध्ये हे तुरुंग आहे.^[१] इंग्रजांनी जेलचा वापर विशेषकरून राजेशाही कैद्यांना हद्दपार करण्यासाठी केला होता.[१] भारतीय स्वातंत्र्य चळवळीचे स्वातंत्र्यसैनिक, ज्यात मुख्य भारत भूमीपासून हजारो किलोमीटर अंतरावर वसलेले होते, आणि समुद्रातून कोट्यावधी किलोमीटर प्रवेश करण्यायोग्य होते, यासाठी ब्रिटिशांनी सेल्युलर जेलची निर्मिती केली.[२] बटाकेेश्वर दत्त, योगेंद्र शुक्ला आणि विनायक दामोदर सावरकर यांच्यासारख्या मोठ्या नेत्यांना भारताच्या स्वातंत्र्याच्या चळवळीत तुरुंगात ठेवण्यात आले होते.[३] Archived 2019-11-19 at the Wayback Machine. आज, कॉम्प्लेक्स राष्ट्रीय स्मारक म्हणून काम करते. हे काळ्या पाण्याच्या नावामुळे कुप्रसिद्ध होते.^[२]चित्र:Cellular Jail

• काळे पाणी
• इ.स. १९७९
• अंदमान आणि निकोबार
• उल्लासकर दत्त
• फेब्रुवारी ११
• माझी जन्मठेप, काळ्यापाण्यावरील शिक्षेचे वर्णन

अंदमान आणि निकोबार बेटांची राजधानी पोर्ट ब्लेअर येथे हे कारागृह आहे. मुख्य भारतीय भूमीपासून हजारो किलोमीटर अंतरावर आणि समुद्रापासून हजारो किलोमीटर दुर्गम अशा भारतीय स्वातंत्र्यलढ्यातल्या सैनिकांना तुरूंगात ठेवण्यासाठी हे ब्रिटिशांनी बांधले होते. काळ्या पाण्याच्या नावाखाली ती बदनाम होती.

ब्रिटिश सरकारने भारताच्या स्वातंत्र्य सैनिकांवर झालेल्या अत्याचारांचा मूक साक्षीदार असलेल्या या कारागृहाचा पाया १८९७ मध्ये रचला होता. या कारागृहात ६९४ खोल्या आहेत. ह्या खोल्या बांधण्याचा उद्देश कैद्यांमधील परस्पर संवाद थांबविणे हा होता. ऑक्टोपस प्रमाणेच सात शाखांमध्ये पसरलेल्या या तुरुंगाच्या आता केवळ तीन शाखा शिल्लक आहेत. जेलच्या भिंतींवर शूर शहीदांची नावे लिहिली आहेत. येथे एक संग्रहालय देखील आहे ज्यामधून शस्त्रे ज्यावरून स्वातंत्र्य सैनिकांवर छळ करण्यात आला होता.

अंदमानमधील वसाहतीच्या मुख्य उद्देश म्हणजे समुद्राच्या वादळात अडकलेल्या जहाजांना सुरक्षित जागा पुरविणे. असा विचार केला होता की बंदरांच्या सुरक्षिततेसाठी कायमस्वरूपी तोडगा काढणे हाच एक उपाय आहे. या बेटांवर तोडगा काढण्याचा पहिला प्रयत्न १७८९ मध्ये झाला जेव्हा कॅप्टन आर्चीबाल्ड ब्लेअरने चथम आयलँडमध्ये सेटलमेंट केली. ही जागा नेव्हिगेशनल म्हणून गणली जात असल्याने ही वस्ती उत्तर अंदमानमधील पोर्ट कॉर्नवालिस येथे नंतर हलविण्यात आली. वसाहतीचा तोडगा काढण्याचा हा प्रयत्न यशस्वी झाला नव्हता आणि १७९६ मध्ये संपुष्टात आला.

६० वर्षांनंतर, या बेटांवरील बंदरांच्या संरक्षणासाठी कायमस्वरूपी तोडगा काढण्याचा प्रश्न आला होता, परंतु पहिल्या स्वातंत्र्यलढ्यात देशभक्तांना पेरण्यासाठी वास्तविकपणे १८९७ मध्ये बंदिवान वसाहतीची स्थापना केली गेली. अंदमान आणि निकोबार आणि निकोबार बेटांवर १० मार्च १८५८ रोजी २०० स्वातंत्र्यसैनिकांच्या पहिल्या तुकडीच्या आगमनाने कैद केलेल्या वसाहतीची कारावास सुरू झाली. बर्मा आणि भारतातील मृत्यूदंडातून काही कारणास्तव जगलेल्या सर्व दीर्घावधी व आजीवन कारागृहात असलेल्या देशभक्तांना अंदमानच्या बंदिवासात वसाहतीत पाठविण्यात आले.

पहिल्या स्वातंत्र्ययुद्धानंतर, वहाबी बंडखोरी, मणिपूर विद्रोह इत्यादींशी संबंधित सैन्य व इतर देशभक्तांना ब्रिटिश सरकारविरूद्ध आवाज उठवण्याच्या गुन्ह्याखाली  अंदमानच्या बंदिवासात असलेल्या वसाहतींमध्ये पाठवण्यात आले.