श्यामला वनारसे

डॉ. श्यामला वनारसे या एक मानसोपचारतज्ज्ञ आहेत. पुण्यात ‘सेंटर फॉर सायकॉलोजिकल सर्व्हिसेस’ नावाची संस्था चालवतात. डॉ. श्यामला लेखिका आहेत आणि पुण्याच्या फिल्म इन्स्टिट्यूटमध्ये प्राध्यापक आहेत.

श्यामलाताईंना बालपणापासूनच कलेचा वारसा लाभला. वडील फोटोग्राफर होते. दृश्यकलांकडे पाहण्याची दृष्टी त्यांना तिथून मिळाली, पुण्यातल्या एका चर्चासत्रातल्या व्याख्यानाचे. फिल्म आणि टेलिव्हिजन इन्स्टिट्यूटचे तत्कालीन संचालक प्रा. सतीश बहादूर यांचे एक व्याख्यान श्यामलाताईंनी ऐकले आणि चित्रपटांकडे पाहण्याची त्यांची दृष्टीच बदलून गेली. चित्रपटांचा कलामाध्यम म्हणून विचार, सूक्ष्म विश्लेषण, मौलिक लेखन, भाषांतरे करून त्यांनी चित्रपट अध्यापनाची एक पद्धती विकसित केली.

श्यामलाताई मूळ पेशाने मानसशास्त्रज्ञ असल्याने त्या मानव संसाधन विषयातल्या तज्ज्ञ आहेत. अनेक कंपन्या व संस्थांमधून प्रशिक्षक म्हणून त्यांनी काम केले आहे. शाळा, महाविद्यालये, कंपन्या, सामाजिक संस्था, चळवळी, महिला संघटना, अशा सर्वत्र ठिकाणी श्यामलाबाईंनी चित्रपट या माध्यमाचा कल्पक वापर करून त्या त्या विषयांची मांडणी केली. मुले आणि महिला हे त्यांचे विशेष आस्थेचे समूह असल्याने तिथेही त्यांनी आवर्जून चित्रपट या माध्यमाचा शैक्षणिक, सामाजिक व सांस्कृतिक संदर्भात वापर केला.

पुण्यात १९८५ साली गरवारे बालभवन नावाची मुलांसाठीची एक संस्था सुरू झाली. डॉ. श्यामला वनारसे त्या संस्थेच्या संचालक होत्या. पहिल्या आठवड्यातच या संस्थेत २०० मुलांनी प्रवेश घेतला. संस्थेची भावी वाढ लक्षात घेऊन वनारसेंनी १० शिक्षकांची भरती केली. ज्या काळात पुण्यात ३५० बालभवने चालू होती, त्या काळात गरवारे बालभवनातील मुलांची संख्या, केवळ सहा महिन्यांत १५००वर पोहोचली.

बालभवनात पुढे ३० शिक्षक झाले. दरवर्षी ५०० मुलांना प्रवेश मिळतो. बालभवनाची ही ‘शाळा’ दिवसा दोन सत्रांत चालते. बालभवनात खेळ, गाणे, कोडी, चित्रकला, वादन या गोष्टी चालतात. कोणताही अभ्यास घेतला जात नाही. मुलांना चिखलात, वाळूत खेळायला मिळते. आणि येथे मारणे-रागावणे वर्ज्य आहे.

पुण्यातील सारसबागेसमोर मोक्याच्या जागी असलेले बालभवनचे मैदान वारंवार विविध कारणांसाठी बळकावण्याचे प्रयत्न राजकारण्यांकडून झाले आहेत. २००३ साली पर्वती ते बालभवन या दरम्यानच्या वादग्रस्त रोपवे प्रकल्पाच्यावेळी मुलांचे हे खेळण्याचे ठिकाण धोक्यात आले होते. त्यावेळी जोरदार विरोध केल्याने तो प्रकल्प बारगळला आणि मैदान पुन्हा मुलांसाठी खुले झाले. २००४ साली शाहू महाराज स्मारकाचे निमित्त करून पुन्हा जागा ताब्यात घेण्याचा प्रयत्न झाला. २०१३ पासून माजी शिवसेनाप्रमुख बाळ ठाकरे यांच्या स्मारकासाठी मैदानाची जागा बळकावण्याचे प्रयत्‍न चालू आहेत. सजग नागरिकांनी याविरुद्ध जोरदार लढा चालू ठेवला आहे.^{[१] [२]}

• ग्यानबाची एचआरडी (In search of prosperity) : ‘सेंटर फॉर सायकॉलोजिकल सर्व्हिसेस’ या संस्थेच्या व्यावसायिक सेवेचा हा आलेख आहे. वनारसे पतिपत्‍नी ज्या प्रकारची सेवा देत असतात त्यांची ही गोष्ट आहे. व्यक्तिगत आणि सामाजिक. प्रशिक्षणाच्या दरम्यान त्यांना भेटलेल्या आणि स्वतःच्या विकासासाठी प्रवृत्त झालेल्या अनेकांची ही गोष्ट आहे. वैचारिक भूमिका ठरवताना, कामाचे क्षेत्र निवडताना, प्रत्यक्ष काम करताना आलेले अनुभव, लोकांनी प्रशिक्षणाचा करून घेतलेला उपयोग आणि अनेक गमतीदार प्रसंग या पुस्तकात वर्णिले आहेत. शिवाय ‘ग्यानबा’ या साध्या माणसाची त्यांना दिसलेली गोष्टही आहे. ग्यानबा म्हणजे भारतीय मानसिकतेचे सगळे नमुने.
• घाशीराम कोतवाल : एक अभ्यास
• A Textual Study of The Apu Trilogy (सहलेखिक - प्रा. डॉ. सतीश बहादूर). हे पुस्तक हिंदीत ‘अप्पू त्रयी का दृष्टिपथ’ या नावाने उपलब्ध आहे.
• Perception of music : a correlational study (मराठीत - संगीताचे मानसशास्त्र)
• बिहाइंड दि मास्क (अनुवादित, मूळ इंग्रजी लेखक - सुभाष मुंजे)
• सत्यजित राय आणि भारतीय मन्वंतर
• स्वभावाला औषध असते

• ‘आयाम’ स्त्री-पत्रकारिता पुरस्कार
• दहाव्या आशियायी चित्रपट महोत्सवात मिळालेला सत्यजित राय स्मृती पुरस्कार ^[३]