शिलाहार वंश

शिलाहार (शेलार) हे राष्ट्रकूट कालखंडातील उत्तर आणि दक्षिण कोकण, दक्षिण महाराष्ट्र या भागांतील मराठा राजघराणे होते. इ.स. ९ वे ते १३ वे शतक, म्हणजे चार शतके त्यांनी राज्य केले.

शिलाहार वंशची तीन घराणी होती.

1. उत्तर कोकणचे शिलाहार
2. दक्षिण कोकणचे शिलाहार
3. कोल्हापूरचे शिलाहार

ही तिन्ही घराणी स्वतःला विद्याधर जीमूतवाहन याचे वंशज मानत. जीमूतवाहनाने एका नागाला वाचवण्याकरिता आपला देह एका दगडावर (शिलेवर) बसून गरुडाला अर्पण केला होता. म्हणून त्याच्या वंशाला शिलाहार (शिलेवरील गरुडाचा आहार) असे म्हणतात, अशी आख्यायिका आहे.

उतर कोकणचे शिलाहार हे सध्याच्या ठाणे, मुंबई,रायगड या जिल्ह्यांवर राज्य करत होते. त्यांची राजधानी 'पुरी' म्हणजेच आताचे रायगड जिल्ह्यातील दंडराजपुरी होय. कपर्दी हा या घराण्याचा मूळ पुरुष होय. ठाणे जिल्ह्यातील प्रसिद्ध अंबरनाथ मंदिर याच राजघराण्यातील राजा छित्तराज याच्या कारकिर्दीत उभारले गेले. ठाणे शहरातील प्रसिद्ध कौपीनेश्वर मंदिरही याच राजघराण्याने उभारले.

दक्षिण कोकणचे शिलाहार हे सध्याच्या रत्‍नागिरी, सिंधुदुर्ग, गोवा इ. दक्षिणी कोकण प्रदेशात राज्य करत होते. त्यांची राजधानी वलीपट्टण म्हणजेच आत्ताचे रत्‍नागिरी जिल्ह्यातील राजापुर होय. सणफुल्ल हा यांचा मूळपुरुष होता.

कोल्हापूरचे शिलाहार हे सध्याच्या कोल्हापूर, सांगली, सातारा, बेळगाव इ. प्रदेशांवर राज्य करत होते. त्यांची राजधानी वळीवडे (वळवडे /राधानगरी), कोल्हापूर, प्रणालक (पन्हाळा) या ठिकाणांवर होती. जतिग हा त्यांचा मूळ पुरुष होता.

देवगिरीचे चक्रवर्ती सिंघणदेव महाराज यांनी शिलाहारांचा पराभव केला.

• शिलाहार कालीन नगरी दिवे आगर (निर्मला गोखले)