शिखंडी

शिखंडी महाभारत या महाकाव्यातील एक पात्र.

पितामह भीष्म यांचा वध करण्यासाठी सूडाच्या भावनेने अंबा हिने शिखंडीच्या रूपाने पुन्हा जन्म घेतला. (भीष्माने अंबेशी लग्न करण्यास नकार दिला होता.) शिखंडी हा तृतीयपंथी असून शिखंडीच्या रूपाने अंबेने जन्म घेतला असल्याचे भीष्माचार्यांना अवगत होते. महाभारत युद्धात पितामह यांनी कधीही शिखंडीकडे पाहिले नाही किंवा त्यावर शरसंधानही केले नाही. श्रीकृष्णाच्या सांगण्यावरून शिखंडीच्या पाठीमागून अर्जुनाने बाण मारून पितामह भीष्म यांना रणभूमीत शरपंजरी (बाणांच्या शय्येवर) पाडले.

या घटनेमुळे महाभारताच्या युद्धाला वेगळी कलाटणी मिळाली.

शिखंडीचा जन्म मूलतः पांचाल राजा द्रुपदाच्या घरी कन्या म्हणून झाला. तिच्या जन्माच्या वेळी, तिला मुलगी म्हणून नाही तर मुलगा म्हणून वाढवण्याचा इशारा होता. त्यामुळे शिखंडी माणसाप्रमाणे वाढले. त्यांना युद्धकलेचे प्रशिक्षण देण्यात आले आणि नंतर त्यांचे लग्नही झाले. त्याच्या लग्नाच्या रात्री त्याच्या पत्नीने सत्य जाणून त्याचा अपमान केला. शिखंडीला दुखापत झाली, आत्महत्येचा विचार करून ती पांचाळमधून पळून गेली. तेव्हा एका यक्षाने त्याला वाचवले आणि त्याचे लिंग बदलून त्याला त्याचे पुरुषत्व दिले. अशाप्रकारे शिखंडी पुरुष झाला आणि पांचालला परतला आणि पत्नी आणि मुलांसह आनंदी वैवाहिक जीवन जगला. त्याच्या मृत्यूनंतर त्याचे पुरुषत्व यक्षाकडे परत आले.

कुरुक्षेत्राच्या युद्धात २० व्या दिवशी तो भीष्मांसमोर हजर झाला, पण भीष्मांनी अंबा म्हणून ओळखले आणि आपली शस्त्रे खाली ठेवली. आणि मग अर्जुनाने अंबाच्या मागून भीष्मांवर् बाणांचा वर्षाव केला आणि भीष्माना बाणांच्या शय्येवर झोपवले. अशा रीतीने भीष्माचा अर्जुनाकडून पराभव झाला, जो इतर कोणत्याही पद्धतीने पराभूत होऊ शकला नाही.

• शिखंडी आणि न सांगितल्या जाणाऱ्या इतर कथा (सविता दामले; अनुवादित; मूळ लेखक : देवदत्त पट्टनायक)