वडापाव

वडापाव हा मूळ महाराष्ट्र राज्यातील एक शाकाहारी खाद्यपदार्थ आहे. तो जलद खाद्यपदार्थांच्या वर्गात येतो. यामध्ये खोल तळलेले बटाटे पावामध्ये ठेवलेले असतात. हे पाव जवळजवळ मध्यभागी अर्धे कापलेले असतात. वडापाव साधारणपणे एक किंवा अधिक चटण्या आणि हिरवी मिरची सोबत खातात.^[१] जरी मुंबईत परवडणारे स्ट्रीट फूड म्हणून याचा उगम झाला असला तरी, ते आता भारतभरातील फूड स्टॉल्स आणि रेस्टॉरंटमध्ये दिले जाते. याला बॉम्बे बर्गर असेही म्हणतात.^[२] त्याचे मूळ आणि बाह्य स्वरूप बर्गरसारखेच आहे.^[३]

महाराष्ट्रातील आवडत्या पदार्थांपैकी एक असणारा वडापाव हा मराठी संस्कृतीचा एक भाग असल्याचे म्हणले जाते.^[४][५]

वडापावच्या उत्पत्तीचा सर्वात सामान्य सिद्धांत असा आहे की त्याचा शोध मध्य मुंबईच्या पूर्वीच्या मिल-हार्टलँडमध्ये झाला होता. दादरच्या अशोक वैद्य यांना 1966 मध्ये दादर रेल्वे स्थानकाबाहेर पहिला वडा पाव स्टॉल सुरू करण्याचे श्रेय दिले जाते.^[६] वडा पाव विकणाऱ्या सर्वात आधीच्या किऑस्कपैकी एक म्हणजे कल्याणमध्ये असलेला खिडकी वडा पाव असल्याचे म्हणले जाते. हे 1960च्या उत्तरार्धात वाझे कुटुंबाने सुरू केले होते, जे त्यांच्या घराच्या खिडकीतून (खिडकी) रस्त्याकडे तोंड करून वडा पाव देत असत.

कार्बोहायड्रेट युक्त नाश्ता गिरणगाव म्हणून ओळखल्या जाणाऱ्या गिरणी कामगारांना पुरवला जात असे. पावाच्या आत ठेवलेला हा बटाटा वडा (बटाटा वडा) पटकन बनायचा, स्वस्त होता (1971 मध्ये 10-15 पैसे), आणि बटाटा भजी आणि चपाती(जे खाणे गर्दीने भरलेल्या लोकल गाड्यांमध्ये शक्य नव्हते) यांच्यापेक्षा जास्त सोयीस्कर होता.

वडापाव हा शिवसेनेच्या राजकीय पक्षाशी घट्ट जोडलेला आहे. मध्य मुंबईतील कापड गिरण्या बंद पडल्याने 1970च्या दशकात अशांतता निर्माण झाली. शिवसेना, या परिवर्तनाच्या काळात स्थापन झालेला स्वदेशी पक्ष, गिरणी कामगारांच्या हिताचा पक्ष म्हणून स्वतःचा आधार आहे. पक्षप्रमुख बाळासाहेब ठाकरे यांनी 1960च्या दशकात मराठी लोकांना उद्योजक होण्यासाठी प्रोत्साहन दिले, म्हणजे दक्षिण भारतीयांनी उडुपी रेस्टॉरंट्स उभारल्याप्रमाणे खाद्यपदार्थांचे स्टॉल सुरू केले. शिवसेनेने आंदोलने तसेच वडा पाव संमेलन (वडा पाव जंबोरी) सारख्या शेजारच्या स्तरावरील कार्यक्रमांद्वारे शारीरिक आणि वैचारिकपणे रस्त्यावर दावा करण्याचा प्रयत्न केला. ही थीम अलिकडच्या वर्षांतही चालू आहे, उदा. 2009 मध्ये शिव वडापाव ^[७]

ह्या पदार्थाचे दोन मूळ भाग आहेत: वडा आणि पाव.

वडा करण्याची सर्वसाधारण कृती:

• उकडलेला बटाटा कुस्करून, त्यात मिरची, कोथिंबीर, आले, लसूण, हळद, कडीपत्ता , वगैरे मिसळून, त्याला हिंग-मोहरीची फोडणी देतात. अशाप्रकारे तयार झालेल्या मिश्रणाचे छोटे गोळे करून पाण्याने पातळ केलेल्या चण्याच्या पिठात बुडवून त्यांना मध्यम गरम तेलात तळून वडे बनविले जातात.

• सोनेरी रंग झाला की वडे तयार झाले असे समजावे. वडे कढईतून काढताना अतिरिक्त तेल नितळू द्यावे. स्वछ टीप कागदावर वडे काढल्यास अतिरिक्त तेल कागदात शोषले जाते.

• पाव सहसा घरात न बनवता बेकरीमधून आणला जातो. ह्या पावाची एक विशिष्ट चव असते.