Jump to content

लोखंड

लोखंड (Fe, अणुक्रमांक २६) हे एक धातुरूप मूलद्रव्य आहे. लोखंड किंवा लोह पृथ्वीवरील सर्वाधिक प्रमाणात आढळणारे धातुस्वरूपातले मूलद्रव्य आहे. लोखंड निसर्गात सहसा मुक्तरूपात आढळत नाही, ते नेहमी लोहसंयुगाच्या रूपात असते.

लोखंड,  २६Fe
लोखंड
सामान्य गुणधर्म
साधारण अणुभार (Ar, standard) ५५.८४५ ग्रॅ/मोल
लोखंड - आवर्तसारणीमधे
हायड्रोजनहेलियम
लिथियमबेरिलियमबोरॉनकार्बननत्रवायूप्राणवायूफ्लोरीननिऑन
सोडियममॅग्नेशियमॲल्युमिनियमसिलिकॉनस्फुरदगंधकक्लोरिनआरगॉन
पोटॅशियमकॅल्शियमस्कॅन्डियमटायटॅनियमव्हेनेडियमक्रोमियममँगेनीजलोखंडकोबाल्टनिकेलतांबेजस्तगॅलियमजर्मेनियमआर्सेनिकसेलेनियमब्रोमिनक्रिप्टॉन
रुबिडियमस्ट्रॉन्शियमयिट्रियमझिर्कोनियमनायोबियममॉलिब्डेनमटेक्नेटियमरुथेनियमऱ्होडियमपॅलॅडियमचांदीकॅडमियमइंडियमकथीलअँटिमनीटेलरियमआयोडिनझेनॉन
CaesiumBariumLanthanumCeriumPraseodymiumनियोडायमियमPromethiumSamariumEuropiumGadoliniumTerbiumDysprosiumHolmiumErbiumThuliumYtterbiumLutetiumHafniumTantalumTungstenRheniumOsmiumIridiumPlatinumसोनेपाराThalliumLeadBismuthPoloniumAstatineRadon
फ्रान्सियमरेडियमॲक्टिनियमथोरियमप्रोटॅक्टिनियमयुरेनियमनेप्चूनियमप्लुटोनियमअमेरिसियमक्युरियमबर्किलियमकॅलिफोर्नियमआइन्स्टाइनियमफर्मियममेंडेलेव्हियमनोबेलियमलॉरेन्सियमरुदरफोर्डियमडब्नियमसीबोर्जियमबोह्रियमहासियममैटनेरियमDarmstadtiumRoentgeniumCoperniciumNihoniumFleroviumMoscoviumLivermoriumTennessineOganesson
-
↑
Fe
↓
रुथेनियम
मँगेनीज ← लोखंड → कोबाल्ट
अणुक्रमांक (Z) २६
गणअज्ञात गण
श्रेणी संक्रामक (धातू)
भौतिक गुणधर्म
स्थिती at STP घन
विलयबिंदू १८११ °K ​(१५३८ °C, ​२८०० °F)
क्वथनबिंदू (उत्कलनबिंदू) ३१३४ °K ​(२८६२ °C, ​५१८२ °F)
घनता (at STP) ७.८५४ ग्रॅ/लि
आण्विक गुणधर्म
इतर माहिती
संदर्भ | लोखंड विकिडेटामधे

लोहखनिज पासून वापरण्यायोग्य धातू काढण्यासाठी १५०० अंश सेल्सियस (२७३०° फॅ) किंवा त्याहून अधिक तापमानाच्या भट्ट्या आवश्यक आहेत. जे की तांबे काढायला लगण्यापेक्षा सुमारे ५०० अंश सेल्सियस (९००° फॅ) अधिक आहे. इ.स.पू. २००० च्या सुमारास मानवांनी यूरेशियामध्ये ही प्रक्रिया पार पाडण्यास सुरुवात केली. काही भागांत केवळ इ.स.पू. १२०० च्या आसपास लोखंडाची साधने आणि शस्त्रे वापरायला सुरुवात झाली. त्या घटनेला कांस्य युगापासून लोह युगात बदल मानले जाते. आधुनिक जगात यांत्रिक गुणधर्म आणि कमी किंमतीमुळे, लोखंड सर्वात जास्त वापरला जाणारा औद्योगिक धातू आहे. मूळ आणि गुळगुळीत शुद्ध लोखंडी पृष्ठभाग आरशाप्रमाणे असतो. तथापि, लोह ऑक्सिजन आणि पाण्याबरोबर सहज प्रतिक्रिया देते, ज्याला सामान्यतः गंज म्हणून ओळखले जाते. इतर काही धातूंच्या ऑक्साईडच्या विपरीत, ते अक्रियाशील थर बनवतात, गंज धातूपेक्षा अधिक प्रमाणात व्यापतो. एखाद्या प्रौढ माणसाच्या शरीरात साधारणतः 4 ग्रॅम (०.००५% शरीराचे वजन) लोह असते, बहुतेक करून हेमोग्लोबिन आणि मायोग्लोबिन मध्ये असते. हे दोन प्रथिने अनुक्रमे रक्त आणि स्नायूंमध्ये ऑक्सिजन संचय व ऑक्सिजनची वाहतूक करण्यात कशेरुक चयापचयात (vertebrate metabolism) अनिवार्य भूमिका बजावतात. चयापचय क्रिया सुरळीत होण्यासाठी आहारात किमान लोहाची आवश्यकता असते.[१]

समस्थानिक

लोहाचे चार स्थिर समस्थानिक आहेत: Fe५४ (५.८४५% नैसर्गिक लोह), Fe५६ (९१.७५४%), Fe५७(२.११९%) आणि Fe५८ (०.२८२%). २०-30 कृत्रिम समस्थानिक देखील तयार केले गेले आहेत. या स्थिर समस्थानिकांपैकी केवळ , Fe५७ मध्ये विभक्त स्पिन आहे (- १/२). सर्वात विपुल लोह समस्थानिका Fe५६ अणू वैज्ञानिकांसाठी विशेष रुची आहे कारण ते न्यूक्लियोसिंथेसिसच्या सर्वात सामान्य समाप्तीच्या बिंदूचे प्रतिनिधित्व करते.

वापर

सर्व धातूंमध्ये लोह हा सर्वाधिक प्रमाणात वापरला जातो आणि जगभरात धातू उत्पादनात ९०% पेक्षा जास्त उत्पादन होते. त्याची कमी किंमत आणि उच्च सामर्थ्य अनेकदा तणाव सहन करण्यासाठी किंवा शक्तीचे संप्रेषण करण्यासाठी वापर केला जातो. यंत्राची साधने, रेल, कार, जहाज, कंक्रीट बार आणि इमारतींचे भार वाहून नेणारी फ्रेमवर्क यासारख्या वस्तू बनवण्यात लोखंडाचा मोठ्या प्रमाणात वापर होतो. शुद्ध लोह अगदी मऊ असल्याने, पोलाद तयार करण्यासाठी सामान्यत: मिश्र धातु घटकांसह एकत्र केले जाते. लोह आणि त्याचे मिश्र धातुंचे यांत्रिक गुणधर्म त्यांच्या संरचनात्मक अनुप्रयोगांशी अत्यंत संबंधित आहेत. त्या गुणधर्मांचे मूल्यांकन ब्रिनेल टेस्ट (Brinell test), रॉकवेल टेस्ट (Rockwell test) आणि विकर्स कडकपणा टेस्टसह (Vickers hardness test ) विविध प्रकारे केले जाऊ शकते.

आहारातली गरज

लोहाची कमतरता ही जगातील सर्वात सामान्य पौष्टिक कमतरता आहे. पुरेसे आहारातील लोहाचे सेवन न केल्यास, अव्यक्त लोहाची कमतरता येते. कालांतराने उपचार न केल्यास लोह-कमतरतेमुळे अशक्तपणा येतो. लोह कमतरतेमुळे लाल रक्तपेशींची संख्या आणि हिमोग्लोबिनचे प्रमाण कमी होते.[२]

  1. ^ Iron
  2. ^ Iron Deficiency