लीला दुबे

लीला दुबे
ऑक्टोबर २००६ मधील फोटो
जन्म	२७ मार्च १९२३
मृत्यू	२० मे २०१२ (वय ८९)‌

लीला दुबे (२७ मार्च १९२३ - २० मे २०१२) या एक प्रसिद्ध मानववंशशास्त्रज्ञ आणि स्त्रीवादी विद्वान होत्या. ज्यांना अनेक लोक प्रेमाने लीलादी म्हणत. त्या मानववंशशास्त्रज्ञ आणि समाजशास्त्रज्ञ श्यामा चरण दुबे यांच्या विधवा आणि दिवंगत शास्त्रीय गायिका सुमती मुटाटकर यांच्या लहान बहिण होत्या. त्यांच्या पश्चात मुकुल दुबे आणि सौरभ दुबे ही दोन मुले आहेत. त्या नातेसंबंधांवर आणि महिलांच्या अभ्यासासाठी प्रसिद्ध होत्या. त्यांनी मॅट्रिलिनी आणि इस्लाम: धर्म आणि समाजातील लॅकडाइव्हज^[१] आणि महिला आणि नातेसंबंध: दक्षिण आणि दक्षिण-पूर्व आशियातील लिंगावरील तुलनात्मक दृष्टीकोन यासह अनेक पुस्तके लिहिली.

त्यांनी यापूर्वी उस्मानिया येथे शिकवले. लीला दुबे यांच्या शैक्षणिक कारकिर्दीची खरी सुरुवात १९६० मध्ये सागर विद्यापीठ, मध्य प्रदेश येथे झाली. १९७५ मध्ये त्या दिल्लीला गेल्या. भारत सरकारच्या भारत सरकारमधील महिलांच्या स्थितीवरील (१९७४) समितीच्या "समानतेच्या दिशेने" अहवाल तयार करण्यात त्यांनी महत्त्वपूर्ण भूमिका बजावली होती. ज्याची चर्चा भारताच्या संसदेत महिलांच्या अभ्यासाला भारतीय शैक्षणिक क्षेत्रात केंद्रस्थानी आणण्यास मदत झाली. युजीसी आणि आयसीएसएसआरच्या स्थापनेस मदत झाली.

इ.स. १९७० च्या दशकात त्या भारतीय समाजशास्त्रीय संस्थेतील महत्त्वाच्या व्यक्ती होत्या. मुख्य प्रवाहातील समाजशास्त्रामध्ये स्त्रियांच्या अभ्यासाच्या समस्यांचा परिचय करून देण्यासाठी त्यांचे मोलाचा वाटा होता. इ.स. १९८० मध्ये जेव्हा इन्स्टिट्यूट ऑफ रुरल मॅनेजमेंट, आनंद या संस्थेने कार्य करण्यास सुरुवात केली तेव्हा त्या अग्रगण्य आणि वरिष्ठ प्राध्यापिकांपैकी एक होत्या. तत्कालीन शैक्षणिक संस्थेतील त्यांच्या एका अभ्यासाने त्यांना जगाच्या नकाशावर प्रसिद्ध केले.^[२] आय आर एम ए मध्ये त्यांनी १९८० मध्ये पहिल्या बॅचसाठी एक कोर्स सुरू केला. त्याला तेव्हा "ग्रामीण पर्यावरण" म्हणले जात होते. तो एक फाउंडेशन कोर्स होता ज्याने "व्यवसाय व्यवस्थापन तंत्र प्रोग्राम डिझाइन"ला ग्रामीण समाजाबद्दल प्रश्न विचारण्याच्या दिशेने ढकलण्याचा प्रयत्न केला. हे "गाव फील्ड वर्क सेगमेंट" साठी एक पूर्वतयारी अभ्यासक्रम म्हणून देखील डिझाइन केला होता. बिझनेस स्कूलसाठी ही एक नवकल्पना होती. जी त्यांनी बहुधा स्वतःच्या समाजशास्त्रीय क्षेत्रातील कामाच्या अनुभवातून केली होती. हा कोर्स पुढे विकसित केला गेला. इ.स २०१२ मध्ये, "ग्रामीण समाज आणि राजकारण", "ग्रामीण उपजीविका प्रणाली" आणि "ग्रामीण संशोधन पद्धती" असे तीन अर्ध क्रेडिट कोर्स म्हणून ऑफर केले गेले. पुढील फील्ड वर्कची तयारी म्हणून हे पहिल्या सेमिस्टरचा अभ्यासक्रम म्हणून दिले जात आहे.^[३]

२००९ मध्ये त्यांना युजीसीचा २००५चा स्वामी प्रणवानंद सरस्वती पुरस्कार देण्यात आला.  २००७ मध्ये त्यांना भारतीय समाजशास्त्रीय संस्थेचा जीवनगौरव पुरस्कार मिळाला.