रतनगड

रतनगड
नाव	रतनगड
उंची	४३०० फुट
प्रकार	गिरिदुर्ग
चढाईची श्रेणी	मध्यम
ठिकाण	(त्रिंबक दरवजा)सम्राद.ता.अकोले. जि.अ.नगर.,(गणेश दरवाज)रतनवाडी.अकोले. अ.नगर.
जवळचे गाव
डोंगररांग	पश्चिम घाट
सध्याची अवस्था
स्थापना	सुमारे इसवी सन.१६००-१७०० दरम्यान.

रतनगड (डोंगरी किल्ला )हा भारताच्या महाराष्ट्र राज्यातील एक किल्ला आहे.

रतनवाडीपासून ६ किलोमीटर अंतरावर, भंडारदऱ्यापासून २३ किमी, पुण्यापासून १८३ किमी आणि मुंबईपासून १९७ किमी अंतरावर असलेल्या महाराष्ट्रातील अहमदनगर जिल्ह्यातील रतनवाडी गावात हा प्राचीन किल्ला आहे. रतनगड हे महाराष्ट्रात ट्रेकिंगसाठी प्रसिद्ध आहे आणि भंडारादरा येथील पर्यटन प्रसिद्ध स्थळांपैकी एक आहे. किल्याला भेट देण्याचा सर्वोत्तम काळ ऑक्टोबर ते डिसेंबर हा आहे.

हा किल्ला समुद्रसपाटीपासून ४२५० फूट उंचीवर आहे. रतनगडचा किल्ला शिवाजी महाराज यांनी वापरला होता.

किल्ल्याला पुणे, साम्रद, कोकण आणि त्र्यंबक ही चार प्रवेशद्वारे आहेत. (हि नावे दरवाजा ज्या विभागाकडे म्हणजे किल्लेदाराच्या राज्याच्या चारी दिशांना असणाऱ्या भागांवरून दिली आहेत)

अहमदनगर जिल्ह्यातील सामरद या गावातून पुढे दीड ते दोन किमी अंतरावर, भंडारदरा भागाच्या पश्चिम बाजूला सांदन दरी आहे. पावसाळ्याचे चार महिने वगळता वर्षभर इथे गर्दी असते.

संदन दरीतली वाट पुढे इतकी निमुळती होत जाते की कित्येक ठिकाणी सूर्याचा प्रकाश जमिनीपर्यंत पोचत नाही. समोर आजोबा पर्वत, रतन गड आणि मागे अलंग-मदन-कुलंग गड आणि कळसूबाई शिखर सह्याद्रीच्या विशालतेची साक्ष देत असताना ही संदन दरीची सैर करणे एक स्मरणीय अनुभव आहे . आशिया खंडातील क्रमांक दोनची खोल दरी असा या दरीचा लौकिक असल्याचे सांगितले जाते. (पुरावा?).

सुभेदार जावजी हिराजी बांबळे

बहामनी राजवंशाच्या स्थापनेत संपलेल्या त्रासामुळे पश्चिम अहमदनगर टेकड्यांच्या महादेव कोळीनीं स्वातंत्र्य मिळविले. त्यापैकी एक इ.स.१३४६ मध्ये जयदेवराव मुकणे या महादेव कोळी राजाला बहामनी राजाने उत्तर कोकणात जव्हारचा प्रमुख बनविले. पहिल्यांदा जव्हार राज्यामध्ये अहमदनगर जिल्ह्याच्या बऱ्यााच भागांचा समावेश होता.(जव्हार प्रमुखांनी इसवी सन १७६०मध्ये अकोल्यात रतनगड किल्ला ताब्यात घेतला. ट्रान्स. बॉम भूगर्भ. सॉक्स मी, 244. अशी नोंद आहे.)

इ.स.१७६० मध्ये महादेव कोळ्यांची संख्या वाढल्याने अहमदनगची शांती भंग झाली. महादेव कोळी प्रमुखांपैकी एक, हिराजी बांबळे याचे वडील व अन्य कुटुंब बहामनी राजांच्या काळापासून वसाहतीत होते. वडलांचे निधन झाले. पेशवाईच्या सेवेत पदभारावर असलेाला हिराजीचा मुलगा जावजी याने व जुन्नर येथेील पेशव्याच्या व्यवस्थापकाने जावजी यांना वडिलांची वसाहत व दर्जा देण्यास नकार दिला. मध्यम आकाराचे आणि गोरा, धैर्यवान, अस्वस्थ आणि अनियमित सवयींचे वर्णन केलेले जावजी यांनी पेशवे यांची सेवा सोडून, ​​टेकड्यांकडे माघार घेतली आणि सचोरांची टोळी काढली. जावजींना डोंगर सोडून कोकणात सेवेसाठी सुरू असलेल्या मोहिमेमध्ये सामील होण्याचे आदेश देण्यात आले. त्याला विश्वासघात झाल्याची भीती वाटली व ते खानदेशाला पळून गेले. त्याच्या कुटुंबीयांना ताब्यात घेण्यात आले आणि त्याच्याविरुद्ध सैन्य पाठविण्यात आले.

जुन्नर येथील सरदार रामजी सावंतमध्ये जावजीचा कडवा शत्रू होता. त्याने जुन्नरच्या सुभेदाराला पटवून दिले की जावजी हा वाईट माणूस आहे. .जुन्नरच्या सुभेदाराशी बोलणी करण्यास गेलेल्या रामजींनी दहा महादेव कोळी प्रमुखांचा एक गट पकडला, यात शेळकंदे घराण्यातील पाच, कोकाटे घराण्यातील दोन, भांगरे घराण्यातील एक आणि बांबळे घराण्यातील दोन हे होते. त्यातील एक भाऊ आणि चुलत भाऊ, जावजी यांनी आपल्या कुटुंबाबद्दल काही बातमी जाणून घेण्यासाठी पाठवले होते. रामजींनी जुन्नरच्या सुभेदाराकडून सात महादेव कोळ्यांना फाशी देण्याचा आदेश मिळविला आणि त्यांना शिवनेरी किल्ल्याचा कडेलोट करून खाली फेकण्यात आले. बदला घेताना जावजींनी रामजी सावंतच्या भावाला ठार मारले. तो टेकडीच्या एकाकी भागात राहत होता. जो सावंत जखमेचा पुरावा म्हणून जायचा तो गोसावी एका मंत्रांचा वापर करीत होता. रामजींनी जावजीची शिकार करण्यासाठी सैन्याची एक तुकडी मागितली.

सैन्य मिळाले आणि रामजीने जावजीचे बंड लहान पक्षांमध्ये विभागून बंडसंपूर्ण देशभर पसरविले. एकाच वेळी सर्व बाजूंकडून ऐकल्या जाणाऱ्याा शत्रूविरुद्ध यशा मिळविण्यासाठी रामजींना युक्तीचा अवलंब करावा लागला आणि छोट्या तुकड्यांमधून आपल्या माणसांना दूरदूर पसरवावे लागले. त्याने ज्या पक्षाला आज्ञा केली त्या जावजीने त्यांना आश्चर्यचकित केले आणि रामजी आणि त्याचा एक मुलगा मारला गेला. रामजीच्या थोरल्या मुलाला सैन्याच्या ताब्यात देण्यात आले पण त्यालाही जावजींनी आश्चर्यचकित केले आणि जुन्नरमध्ये ठार मारले. पुणे सरकारने आता जावजीला औपचारिक घोषित केले. त्यांनी रघुनाथरावांना सामील केले व त्यांनी उत्तम सेवा बजावली, सिद्दगड, भैरवगड, कोट्टा व इतर ठाणे किल्ले, नाशिकमधील अलंग आणि अहमदनगरमधील रतनगड व मदनगड ताब्यात घेतले. नाना फडणवीस यांनी दाजी कोकाटेला, जो जुन्नर येथील अग्रगण्य महादेव कोळी अधिकारी होता, त्याने जावजीविरूद्ध कारवाई करण्याचे आदेश पाठवले आणि त्यांना बजावले की, जावजी यांना ताब्यात घेण्यात अपयशी ठरल्यास त्यांना पेशवेच्या सेवेतून काढून टाकले जाईल.

लवकरच दाजी आणि जावजी घोडनेरच्या जंगलात भेटू लागले. जावजीचा मित्र म्हणून दाजींनी स्वतःचे प्रतिनिधित्व केले. ते एकत्र बसून आंघोळीसाठी नदीवर गेले. ते आंघोळ करत असताना जावजीच्या एका व्यक्तीने दाजीची पिशवी उघडली आणि त्यात जावजीच्या फाशीसाठी नाना फडणवीस यांनी स्वाक्षरी केलेला एक आदेश सापडला. शिबिरात परत आल्यावर या व्यक्तीने जावजीला जे काही पाहिले त्यास सांगितले आणि दाजी आणि त्याचे तीन मुलगे रात्री त्यांचे गळे कापले. यानंतर जावजीचा पाठपुरावा नेहमीपेक्षा अधिक तीव्र झाला. त्यांनी रघुनाथरावांकडे मदत मागितली, पण रघुनाथरावांचे कारण आता हताश झाले होते आणि त्यांना काहीच करता आले नाही. नाशिक येथे पेशव्यांचा राज्यपाल असलेल्या धोंडो गोपाळ याच्या सल्ल्यानुसार जावजीने आपले सर्व किल्ले तुकोजी होळकर यांच्या स्वाधीन केले आणि होळकरांच्या प्रभावामुळे माफी दिली गेली आणि सैन्याच्या ताब्यात राजूरमधील साठ गावांचा जिल्हा किंवा सुभा यांच्या ताब्यात देण्यात आले. १७८९ पर्यंत जावजी सन्मानाच्या पदरातच राहिले परंतु त्यांच्या स्वतःच्या अनुयायांनी दिलेल्या जखमेतून त्याचा मृत्यू झाला. [मॅकिन्टोशच्या लक्षात आले की जावजीच्या बारा बायकांपैकी एक शिंपिन आणि दुसरी तेलिन होती. ट्रान्स बॉम भूगर्भ. सॉक्स मी, 254.] त्यांच्यानंतर त्यांचा मुलगा हिरोजी नाईक होता.

आपल्या आयुष्याच्या उत्तरार्धात कोकाटे आणि शेळकंदे या दोन महादेव कोळी देशमुख लोकांच्या असंतोषात वाढ झाली होती. या उगवत्यात नागरिकांना सामील होऊ नये म्हणून सरकारने घेतलेले एक उपाय म्हणजे विविध गावातील प्रमुखांना(पाटील) साखळी सुरक्षा किंवा जामीन सांखळीत प्रवेश करणे आणि प्रत्येकाने दुसऱ्याच्या चांगल्या वागणुकीची हमी देणे आणि देशमुख किंवा जिल्हा प्रमुख सर्वांसाठी सुरक्षितता असणे. जावजींना सुभ्याचा कारभार सोपविल्यानंतर हे देशमुख/नाईक चार वर्षांपेक्षा जास्त काळ शांत राहिले. ते पुन्हा बाहेर गेले, त्यांना विश्वासघाताने मारण्यात आले आणि त्यांना मृत्युदंड देण्यात आले.

इ.स.१७९८ मध्ये महादेव कोळी लोकांमध्ये एक नवीन त्रास झाला. या उद्रेकाचे प्रमुख म्हणजे तीन महादेव कोळी बंधू गोविंदजी, मनाजी आणि वालोजी भांगरे हे लोकप्रिय पुरुष होते ज्यांना अनुयायी मोठ्या संख्येने जमा झाले. गोविंदजीला लवकरच नेण्यात आले आणि मनाजी पळून गेले आणि मरण पावले. वालोजी अधिक यशस्वी झाले. त्याने एक हजाराहून अधिक माणसांच्या टोळीचे नेतृत्व केले आणि ढोल व झेंडे यांच्यासह डेक्कन आणि कोकणात छापा टाकला आणि व्यापक दहशत व त्रास दिला. शेवटी त्याला जावजी बोमले यांचा मुलगा हिरोजी नाईक यांनी पळवून नेले आणि तो राजूर येथे तोफांच्या तोंडातून उडाला गेला. वालोजीच्या निधनानंतर, त्याचा पुतण्या रामजी भांगरे जो वालोजीपेक्षाही सक्षम आणि अधिक धैर्यशील नेता होता, त्यांना ताब्यात घेण्याच्या सरकारी अधिकारांच्या प्रयत्नांना पराभूत करण्यात ते यशस्वी झाले. म्हणून शक्ती निराश वाटल्याने सरकारने रामजीला माफीची ऑफर दिली आणि त्याने एक महत्त्वपूर्ण पोलीस चौकी दिली ज्यामध्ये त्यांनी उत्कृष्ट सेवा केली. [ट्रान्स बॉम भूगर्भ. सॉक्स मी, 256-258.]

कोणत्याही सरकारी कर्मचाऱ्यांना त्याच्या पगाराशिवाय काही घेऊ नये असा आदेश येईपर्यंत रामजींनी चांगली सेवा दिली. हा आदेश रामजी आणि त्याच्या कर्मचारी याना लागू झाला; त्याच्या बाजूने एखादा अपवाद वगळता यावा म्हणून विचारण्यासाठी त्याने लिहिले होते, परंतु आपल्या पत्राला उत्तर न मिळाल्याने त्यांनी पदमुक्तीची मागणी केली. त्याचा डिस्चार्ज नाकारला गेला आणि त्याला सहा महिन्यांची रजा देण्यात आली. सहा महिन्यांच्या रजेच्या शेवटी त्याचा पगार वाढवण्यासाठी किंवा त्याच्या हक्काची हानी भरून काढण्यासाठी काहीही केले गेले नाही म्हणून तो सावकर लुटारू झाला.

रामजी भांगरे यांचे प्रमुख समर्थक रतनगडचे महादेव कोळी किल्लेदार गोविंदराव खाडे नावाचे होते. गोविंदराव पेशवाईच्या खाली अकोल्यापासून बावीस मैलांच्या पश्चिमेला रतनगडच्या टेकडी किल्ल्याचा सेनापती होता. पेशव्यांच्या पडत्या वेळी तो आपल्या धन्याशी कट्टर राहिला आणि वयाची विनंती करून त्याने ब्रिटिश सरकारच्या अधीन नोकरीस नकार दिला. मॅकिन्टोशच्या ऑर्डरची स्थापना झाल्यानंतर टेकडी-किल्ल्यांच्या(रतनगड) चौकाच्या कपातीमध्ये गोविंदरावांच्या बारा नातलगांना, ज्यांनी रतनगडच्या चौकीचा भाग बनविला होता त्यांना रोजगारापासून वंचित ठेवले होते आणि ज्या गावाचे कमांडंट होते त्या गावाच्या उत्पन्नापासून वंचित ठेवले होते. किल्ल्याकडे त्यांचे वंशपरंपरागत दावे होते. गोविंदराव आणि त्याचे नातेवाईक आणि इतर बरेच निराश लोक डोंगरावर गेले आणि १८२८ च्या उत्तरार्धात कोकणातील रामजी भांगरे हे दोघे सामील झाले. जानेवारी १८२९ मध्ये अकोला डोंगरावर अनेक महादेव कोळी आहेत आणि लोक मोठ्या प्रमाणात घाबरले आहेत या वृत्ताच्या पार्श्वभूमीवर कॅप्टन मॅकिनटोश सह्याद्रीस सैन्याच्या तुकडीसह गेले. सुरुवातीला, जवळजवळ कोणत्याही गावात त्याचे टोळीत दोन किंवा तीन प्रतिनिधी नसले तरी, कोणतीही माहिती मिळू शकली नाही. ब्राह्मण कुलकर्णी, ज्यांच्यातील काही लोक वाढत होते,. इ.स. १८३८ साली रतनगड आणि सनगर किल्ल्यांच्या परिसरात त्याने बंड उभारले. कॅप्टन मॅकिंटॉश याने हे बंड मोडण्यासाठी सर्व अवघड खिंडी, दऱ्या, घाट, रस्ते, जंगले याची बारीकसारीक माहिती मिळविली. बंडखोरांची गुपिते बाहेर काढली..........

    == गडावरील राजकर्ते ==

1) इ.स.1360 - हा किल्ला महादेव कोळी नायकांकडे होता

2) इ.स.1400 - बहमनी सल्तनत कडून जव्हारचे राजे नेमशहा यांच्या ताब्यात देण्यात आला.

3) इ.स.1490 - मलिक अहमद याने किल्ला जिंकला आणि पुन्हा नियुक्ती महादेव कोळी सरदारची केली.

4) इ.स.1590 - मलिक अंबर आणि मिया मंजू या दोन मोठया सरदारांत या प्रांतावरून वाद पुढे मलिक अंबर विजयी आणि आपल्या जवळच्या महादेव कोळी सरदारची नेमणूक केली.

5) इ.स.1630 - मोघल आक्रमण शहाजी राजे ,महादेव कोळी सरदार आणि इतर मराठा सरदार यांच्या मदतीने निजामशाही वाचवण्याचा प्रयत्न झाला. पुढे मोघल विजयी आणि माहुलीच्या तहात किल्ला मोघलांना स्वाधीन केला.

6) इ.स.1660 - छत्रपती शिवाजी महाराज यांची उत्तर मोहीम मोरोपंतांच्या आणि स्थानिक महादेव कोळी लोकांच्या मदतीने किल्ला स्वराज्यात घेतला आणि किल्ल्यावर पुन्हा स्थानिक महादेव कोळी यांची नेमणूक केली.

7) इ.स.1664 - सुरतेच्या स्वारीहून परतताना राजांनी किल्ल्याचा आश्रय घेतला हा किल्ला भौगोलिक दृष्टीने महत्त्वाचा होता.

8) इ.स.1688 - मोघलांची दक्षिण स्वारी, नाशिक आणि कल्याण मुघल सुभेदारांनी जव्हारच्या राजांच्या मदतीने किल्ला ताब्यात घेतला.

9) इ.स.1720 - छत्रपती शाहूराजांबरोबर किल्ला मराठा साम्राज्यात आला.

10) इ.स.1750 - पेशवे यांनी राजूर प्रांत तयार केला.प्रांताचे मुखयालय रतनगड करून सुभेदार म्हणून महादेव कोळी जावजी हिराजी बांबळे यांची नियुक्ती केली.

11) इ.स.1750-1790 - सुभेदार जावजी बांबळे यांच्या काळात किल्ल्याचा विकास झाला.राजूर प्रांत संपन्न झाला आणि रतनगड किल्ल्याचे महत्त्व आणखी वाढले

12) इ.स.1790 - जावजी यांचे पुत्र हिरोजी हे सुभेदार झाले या काळात देवगावचे देशमुख/नाईक वाळोजी भांगरे यांनी पेशवाईविरुद्ध बंड पुकारले आणि रतनगड घेण्याचा अयशस्वी प्रयत्न केला.

13) इ.स. 1813 - रामजी भांगरे हे राजूरचे सुभेदार झाले आणि रतनगड किल्ल्याचे किल्लेदार गोविंदराव खाडे झाले.

14) 5 मे 1818 - तिसऱ्या मराठा-इंग्रज युद्धात कॅप्टन गॉडर्ड याने किल्लेदार गोविंदराव खाडे यांचा पराभव करून किल्ला ताब्यात घेतला.

15) इ.स.1820 - रामजी भांगरे, गोविंदराव खाडे आणि त्यांचे पुत्र कृष्णा खाडे यांनी इंग्रजांविरुद्ध बंड केले. कॅप्टन मॅन्कीटोश याने बंड मोडून काढले. किल्ल्याचा वाटा बंड केल्या आणि किल्ल्याची नासधूस केली.

16) इ.स.1735 - आद्यक्रांतिकारक राघोजी भांगरे यांनी रतनगड आणि सनगर किल्ल्यांच्या परिसरात मोठा उठाव केला होता.

१८१८ साली रतनगड पाच विभागांचे मुख्यालय होते.राजुरची ३६ खेडी, अलंगची २२ खेडी ही सह्याद्रीच्या वरची व सह्याद्रीच्या खालची सोकुर्ली परगण्याची ६० खेडी,वाडी परगण्याची २२ खेडी, जुरुश्रोशि परगण्याची ६० खेडी होती.

आजून एक की हा किल्ला(१६००-१७०० शतकात) मौल्यावण वस्तू,दागिने,रत्न, ठेवण्याचे एक ठिकाण होते.आणि १८२० नंतर ब्रिटिशांनी हा गड ताब्यात घतल्यानंतर गडावरील या वस्तु ताब्यात घेतल्या. गड पूर्ण दारुगोळा लावून नष्ट केला.तसेच पश्चिम घाटातील ज्या काही औषधी,जडीबुटी,शोधण्याचे ठिकाण या गडाकडे पाहिले जायचं.

पुराणात असा ऊललेख आहे समुद्र मंथन झाल्या वर देव आणि दानव यांच्या मध्ये समुद्रातून निघालेल्या अमृताची वाटणी करण्याचे ठरले व नेवासे या ठिकाणी देवांनी अमृत प्राशन कले त्याच पंक्ती मधे राहू नावाचा एक दानव असून त्याने अमृत प्राशन केलेले आहेस असे समजताच विषणुने मोहीनी रूप धारण करून त्या दानवाचा शिरछेद केला त्याचे धड राहूरी या ठीकाणी पडले तर शीर रतनगडावर पडले व त्याच्या कंठातील अमृताची धार गडावरून वाहू लागली त्या काळा पासून त्या धारेचे नदी मध्ये रूपांतर झाले व नदीस अमृत वाहीनी असे नाव पडले.

गडावरील प्रेक्षणीय ठिकाणे -

• १ - गणेश दरवाजा.
• २ - रत्ना देवीची गुहा. (मंदिर)
• ३ - मुक्कामाची गुहा.
• ४ - प्रमुख दरवाजा. (यावर देवादिकांची शिल्पे पहावयास मिळतात)
• ५ - इमारतींचे जोते. (गडावर वास्तव्याला असलेल्या जुन्या भग्न इमारतींचे अवशेष)
• ६ - कडेलोट पॉइंट.
• ७ - राणीचा हुडा (भग्न बुरूज)
• ८ - प्रवरेचे उगमस्थान.
• ९ - मोर्च्याची ठिकाणे आणि बुरूज.
• १० - अंधार कोठी व त्यातील पाण्याचे तले. (यातील पाणी हे अतिशय मधुर असून पिण्यास योग्य आहे )
• ११ - नेढ़ (गडावरील अत्युच्च ठिकाण, खडकाला असलेले आरपार भगदाड.)
• ११ - कल्याण दरवाजा. (यालाच साम्रद,कोकण किंवा त्रिम्बक दरवाजा असेही म्हणतात.)

गडावर रहाण्याच्या सोईसाठी दोन गुहा असून पाण्याची उपलब्धता आहे. गडावरील गुहांमध्ये अंदाजे ३० ते ३५ लोक राहू शकतात.

गडावर खान्याची सोय नाही. स्वताला ती व्यवस्था करावी लागते.

गडावरील पाण्याची टाके आहेत. त्यातील काही पिण्यायोग्य आहेत. कल्याण दरवाज्याजवळील झरा सुमधुर आहे.

गडावर जाण्यासाठी तीन वाटा आहेत. १ रतनवाडीहुन २ कुमशेतहुन शिवकालीन मार्गाने ३ साम्रदहुन

==कसे जाल ? मुंबईहुन/- कसारा - इगतपूरी- घोटी - वारांगुशी -

      भंडारदरा - साम्रादगावं.

नाशिकहून - घोटी - वरंगुशी - भंडारदरा -

  ं    सम्रादगावं.

पुण्याहुन - संगमनेर - अकोले - राजूर - भंडारदरा(

      रतनवाडी फाटा) -मुतखेल - रतनवाडी

रतनवाडीतून गडावर पोहचण्याकरिता ३ तास लागतात.

• सांगाती सह्याद्रीचा - यंग झिंगारो
• डोंगरयात्रा - आनंद पाळंदे
• दुर्गदर्शन - गो. नी. दांडेकर
• किल्ले - गो. नी. दांडेकर
• दुर्गभ्रमणगाथा - गो. नी. दांडेकर
• ट्रेक द सह्याद्रीज
• सह्याद्री - स. आ. जोगळेकर
• दुर्गकथा - निनाद बेडेकर
• दुर्गवैभव - निनाद बेडेकर
• इतिहास दुर्गांचा - निनाद बेडेकर
• महाराष्ट्रातील दुर्ग - निनाद बेडेकर
• ((पुरातन) कथा )) - ((चेतन भोईर,अकोले))

• http://164.100.185.107/gazetteer/home.html#nirmal. र्स्ष ... VISHAL BHAWAR.... gazetteer मधील या गडाच इतिहास शोधणारा...............

• भारतातील किल्ले