मोहम्मद रफी

हिंदी भाषा चित्रपटसृष्टीतील पार्श्वगायक.

मोहम्मद रफ़ी (English: Mohammed Rafi, उर्दू: محمد رفیع, डिसेंबर २४, १९२४ – जुलै ३१, इ.स. १९८०) हे लोकप्रिय भारतीय पार्श्वगायक होते. त्यांना  भारतीय उपखंडातील महान आणि प्रभावी गायकांपैकी एक मानले जाते. मोहमद रफी त्यांच्या  आवाज, अष्टपैलुपणा आणि श्रेणीसाठी उल्लेखनीय होते; त्यांच्या गाण्यांमध्ये वेगवान पेपी नंबर ते देशभक्तीपर गीते, दर्द असणारी गाणी , अत्यंत रोमँटिक गाणी , कव्वाली ते गझल आणि भजनांमध्ये शास्त्रीय गाणी अशी विविधता होती. एखाद्या अभिनेत्याच्या व्यक्तिरेखेवर आणि शैलीनुसार आपला आवाज  काढण्याच्या क्षमतेसाठी, चित्रपटात स्क्रीनवर गाण्याचे लिप-सिंक करून दाखवणासाठी  प्रसिद्ध होते. त्यांनी हिंदी भाषा, उर्दू, पंजाबी, मराठी आणि तेलुगू भाषांमधून गाणी गायली, पण ते आपल्या हिंदी चित्रपटांतील गाण्यांसाठी अतिशय प्रसिद्ध आहेत. त्यांची गाणी भारतात, तसेच भारताच्या बाहेर स्थायिक असलेल्या भारतीयांमध्ये लोकप्रिय आहेत. मुकेश, किशोर कुमार, मन्ना डे, महेंद्र कपूर, हेमंत कुमार मुखोपाध्याय आणि तलत मेहमूद यांच्याप्रमाणेच ते हिंदी चित्रपटांच्या १९५० ते १९८० च्या दशकांमधले एक प्रमुख पार्श्वगायक होते.

हाजी अली मोहम्मदला जन्मलेल्या सहा भावांमध्ये मोहम्मद रफी हे दुसऱ्या नंबरचे  होते. हे कुटुंब मूळचे कोटला सुलतान सिंग या खेड्यातील होते. हे गाव सध्याच्या पंजाबमधील अमृतसर जिल्ह्यातील मजीठा जवळ आहे. रफी, ज्याचे टोपणनाव फेिको होते,  कोटला सुलतान सिंग या त्यांच्या जन्मगावी  त्यांच्या गल्लीमध्ये एक फकीरच्या मंत्रांचे अनुकरण करून त्यांनी गाणे सुरू केले. रफीने उस्ताद अब्दुल वहीद खान, पंडित जीवनलाल मट्टू आणि फिरोज निजामी यांच्याकडून शास्त्रीय संगीत शिकले. त्यांची पहिली सार्वजनिक कामगिरी वयाच्या १० व्या वर्षी झाली जेव्हा त्यांनी लाहोरमध्ये के. एल. सैगल यांचे  गीत गायले होते. १९४१  मध्ये  मोहमद रफीने लाहोरमध्ये संगीत दिग्दर्शक श्याम सुंदर यांच्या नेतृत्वात 'बलिया बलूच' (१९४४ मध्ये रिलीज झालेल्या) पंजाबी चित्रपट 'झीनत बेगम' यांच्याबरोबर 'सोनिया नी, हीरिये नी' या गाण्याचे पार्श्वगायक म्हणून लाहोरमध्ये पदार्पण केले. त्याच वर्षी त्यांना  ऑल इंडिया रेडिओ लाहोर स्टेशनने त्यांच्या गाण्यासाठी आमंत्रित केले होते. 1945 मध्ये 'गाओन की गोरी' मधून हिंदी चित्रपटसृष्टीत पदार्पण केले.

1944 मध्ये रफी बॉम्बे (आताचे मुंबई), महाराष्ट्रात गेले. त्यांनी आणि हमीद साहबने गर्दीच्या भेंडीबाजार परिसरातील दहा बाय दहा फूट खोली भाड्याने घेतली. कवी तनवीर नक्वी यांनी त्यांची ओळख अब्दूर रशीद करदार, मेहबूब खान आणि अभिनेता-दिग्दर्शक नाझीर यांच्यासह अनेक चित्रपट निर्मात्यांशी केली. श्याम सुंदर बॉम्बेमध्ये होते आणि त्यांनी रफीला जी. एम. दुर्रानी यांच्याबरोबर गाव की गोरी चित्रपटातील युगल गीत गाण्याची संधी दिली, "आज दिल हो काबू  में तो दिलदार की ऐसी तैसी ...," ,हे हिंदी चित्रपटातील रफीचे पहिले रेकॉर्ड गाणे बनले. इतर गाणी त्यानंतर आली. नौशादसोबत रफीचे पहिले गाणे "आम्ही हिंदुस्तानचे के हम है " श्याम कुमार, अलाउद्दीन आणि इतरांसह, येथून. ए. आर .  कारदारचा पहिला आप  (१९४४) याच काळात रफीने 1945च्या 'गाव की गोरी' या चित्रपटाचे आणखी एक गाणे रेकॉर्ड केले, "आज दिल हो कबू में". हे गाणे हे त्यांचे हिंदी भाषेचे पहिले गाणे मानले गेले. मोहमद रफी दोन सिनेमांमध्ये दिसले.  लैला मजनू (१९४५) मधील "तेरा जलवा जीस ने देखा" आणि जुग्नू (१९४७) मधील "वो अपना याद दिलाने को" या चित्रपटातील गाण्यांसाठी ते  पडद्यावर दिसले. शाहजहां (१९६६) या चित्रपटातील के. एल. सैगल यांच्यासमवेत "मेरे सपना की रानी, रुही रुही" या गाण्यासमवेत कोरस म्हणून त्यांनी नौशादसाठी बरीच गाणी गायली. मोहमद रफीने मेहबूब खानच्या अनमोल घडी (१९४६) मधील "तेरा खिलोना टूटा  बालक" आणि १९४७ च्या 'जुगनु  या    चित्रपटात 'बदला वाफा का' नूर जहां यांच्याबरोबर गाणी  गायले होती. फाळणीनंतर रफीने परत भारतात रहाण्याचा निर्णय घेतला आणि बाकीचे कुटुंब मुंबईला गेले. नूर जहां ने पाकिस्तानात स्थलांतर केले आणि प्लेबॅक गायक अहमद रुश्दीबरोबर जोडी बनविली.

१९४९ मध्ये, मोहमद रफी  यांना नौशाद (चांदनी रात, दिल्लगी आणि दुलारी) श्याम सुंदर (बाजार) आणि हुस्नालाल भगतराम (मीना बाजार) सारख्या संगीत दिग्गजांनी  गाणी गायला दिली. के. एल. सैगल यांच्याशिवाय जी. एम. दुर्राणी यांनाही त्याचा प्रभाव पडला. आपल्या कारकिर्दीच्या सुरुवातीच्या काळात, मोहमद रफी यांनी  अनेकदा दुर्रानी यांच्या गायनाच्या शैलीचे अनुकरण केले, परंतु नंतर त्यांची स्वतःची, अनोखी शैली विकसित झाली. "हमको हंसते देख जमाना जलता है" आणि "खबर कीस को नहीं, वो किधर देखते" (बेकासूर, १९५०) अशा काही गाण्यांमध्ये त्यांनी दुर्रानी यांच्याबरोबर गायली. १९४८ मध्ये, महात्मा गांधींच्या हत्येनंतर हुसनलाल भगतराम-राजेंद्र कृष्ण-रफी यांच्या पथकाने रातोरात “सुनो ऐनो दुनियायावालों, बापूजी की अमर कहानी” हे गाणे तयार केले होते. त्यांना भारतीय पंतप्रधान जवाहरलाल नेहरूंनी त्यांच्या घरी गाण्यासाठी आमंत्रित केले होते. 1948 मध्ये रफी यांना जवाहरलाल नेहरूंकडून भारतीय स्वातंत्र्यदिनी रौप्यपदक मिळाले.

१९५० आणि १९६० च्या दशकातील  रेकॉर्डिंग कारकीर्द -

मोहमद रफी यांच्या  सुरुवातीच्या कारकिर्दीत, त्यांचे अनेक समकालीन संगीत दिग्दर्शकांशी संबंध होते, मुख्य म्हणजे नौशाद अली. १९५० आणि १९६० च्या उत्तरार्धात त्यांनी ओ. पी. नय्यर, शंकर जयकिशन, एस.डी.  बर्मन आणि रोशन या काळातील इतर संगीतकारांसोबत काम केले.

नौशादां  सोबत काम -

नौशादनुसार मोहमद रफी हे  नौशादच्या वडिलांकडून शिफारसपत्र घेऊन त्यांच्याकडे  आले होते. १९४४ मध्ये पहले  आप या चित्रपटासाठी रफीचे पहिले गाणे नौशाद अलीचे "हिंदुस्तान के हम है" ("विई  बिलोंग टू  हिंदुस्तान") होते. नौशाद  यांच्याशी  सहकार्याने हिंदी चित्रपटसृष्टीत पार्श्वगायन गायक म्हणून मोहमद रफीना  स्वतःला प्रस्थापित करण्यास मदत झाली. बैजू बावरा (१९५२) मधील "ओ दुनिया  के रखवाले " आणि "मान तद्पत  हरि दर्शन को आज" " अशा गाण्यांनी मोहमद रफी यांना ओळख मिळवून दिली. मोहमद रफीने नौशादसाठी एकूण १४९ गाणी (त्यापैकी 81 एकेल  गाणे) गायली. रफीच्या आधी नौशादची आवडता  गायक तलत महमूद होते . एकदा नौशादला रेकॉर्डिंग दरम्यान तलत धूम्रपान करताना आढळले. नौशाद  रागावले, आणि त्यांनी बैजू बावरा या चित्रपटाची सर्व गाणी गाण्यासाठी मोहमद रफीला नेमले. .

एस डी बर्मन सोबत काम -

एस.डी. बर्मन यांनी  देव आनंद आणि गुरुदत्त यांच्यासाठी  मोहमद  रफीचा आवाज वापरला. मोहमद रफी यांनी एस. डी . बर्मन यांच्याबरोबर ३७ चित्रपटांमध्ये काम केले, ज्यात प्यासा (१९५७), कागज के फूल (१९५९), कला बाजार, नौ दो ग्यारह , काला  पानी, तेरे घर के समने (१९६३), गाईड (१९६५), आराधना (१९६९) आणि अभिमान (१९७३).

शंकर-जयकिशन सोबत काम -

शंकर जयकिशनबरोबर मोहमद रफी यांची भागीदारी हिंदी चित्रपटसृष्टीतली सर्वात प्रसिद्ध आणि यशस्वी अशी होती. शंकर-जयकिशन यांच्या नेतृत्वात मोहमद रफी यांनी  शम्मी कपूर आणि राजेंद्र कुमार या कलाकारांसाठी आपली काही गाणी तयार केली. सहा फिल्मफेअर पुरस्कारांपैकी   मोहमद रफी यांनी  एस-जे गाण्यांसाठी तीन पुरस्कार जिंकले. "तेरी प्यारी प्यारी सूरत को", "बहारों फूल बरसाओ" आणि "दिल के झरोखे में". रफी यांनी "याहू चाहे  कोई मुझे जंगली  कहें" हे गाणे गायले होते, फक्त तेज वेगवान ऑर्केस्ट्रा आणि शंकर जयकिशन यांनी संगीतबद्ध केलेले गाणे. शरारात  चित्रपटात एस-जेने रफीला किशोर कुमारसाठी प्लेबॅक दिला होता ("अजब है दास्तान तेरी ये जिंदगी").  शंकर-जयकिशनसाठी मोहमद रफी यांनी  एकूण ३४१ गाणी  (त्यापैकी २१६ एकल गाणी होती ) गायली. या  चित्रपटांपैकी  बसंत बहार, प्रोफेसर , जंगली , सूरज, ब्रह्मचारी, अ‍ॅन इव्हिंग इन पॅरिस, दिल तेरा दिवाना, याकिन, प्रिन्स, लव्ह इन तोक्यो, बेटी बेटे, दिल एक मंदिर, दिल अपना और प्रीत पारई, गबन आणि जब प्यार कीस से होता है हे काही चित्रपट होते.

रवी सोबत काम -

मोहमद रफी  यांना रवी यांनी संगीत दिलेला चौधवि का चांद  (१९६०)च्या शीर्षकगीतासाठी पहिला फिल्मफेर पुरस्कार मिळाला. रवी यांनी संगीतबद्ध केलेल्या नील कमल (१९६८) चित्रपटातील "बाबुल की दुवाए  लेती जा" गाण्यासाठी त्यांना राष्ट्रीय पुरस्कार मिळाला. या गाण्याच्या रेकॉर्डिंग दरम्यान मोहमद रफी रडले होते . १९७७ मध्ये बीबीसीला दिलेल्या मुलाखतीत त्यांनी  हे कबूल केले होते. रवी आणि रफी यांनी चायना टाऊन (१९६२ ),काजल (१९६५) आणि दो बदन (१९६६) या चित्रपटात इतर अनेक गाणी तयार केली.

मदन मोहन सोबत काम-

मदन मोहन हे आणखी एक संगीतकार होते ज्यांचे आवडते गायक रफी होते. आँखे  (१९५०) मधे मदन मोहन सोबत मोहमद रफी यांनी  "हम इश्क में बरबाद  है बरबाद  रहेंगे" हे गाणे गायले होते. त्यांनी "तेरी आँखों के शिवा", "ये दुनिया ये  मेहफिल", "तुम जो मिल गये  हो", "कर चले हम फिदा" आणि "मेरी आवाज सुनो" अशी अनेक गाणी तयार केली.

ओ. पी. नय्यर-

मोहमद रफी आणि ओ. पी. नय्यर (ओपी) यांनी १९५० आणि १९६० च्या दशकात संगीत तयार केले. ओ. पी. नय्यर यांनी  एकदा उद्धृत केले गेले होते की “जर मोहम्मद रफी नसते तर ओ. पी. नय्यर नसते”. त्यांनी आणि  मोहंमद रफी यांनी  "ये है बॉम्बे मेरी जान" यासह अनेक गाणी तयार केली. गायक-अभिनेता किशोर कुमार यांच्यावर चित्रित - रागिनी या चित्रपटासाठी “मन मेरा बावारा” गाणे मोहंमद रफी यांनी गायले होते. नंतर मोहमद  रफी यांनी  किशोर कुमारसाठी बागी, शहजादा आणि शरारत या चित्रपटात गाणी गायली. ओ. पी. नय्यर यांनी त्यांच्या बऱ्याच गाण्यांसाठी मोहमद  रफी आणि आशा भोसले यांचा वापर केला. या पथकाने १९५० च्या दशकाच्या सुरुवातीला आणि १९६० च्या दशकाच्या सुरुवातीस नया दौर (१९५७), तुमसा नहीं देखा (१९७७) आणि काश्मीर की कली (१९६४) सारख्या चित्रपटांसाठी अनेक गाणी तयार केली. मोहमद रफी यांनी  नाय्यरसाठी एकूण १९७ गाणी  (५६ एकल) गायली. "जवानी ये मस्त मस्त" आणि शीर्षक गीत "यूं तो हमे लाख हंसी देखा है, तुमसा नहीं देखा" तुमसा नहीं देखा  या चित्रपटाचेही गाणी हिट झाली. त्यांच्या पाठोपाठ काश्मीर की कली या चित्रपट मधील "तारीफ करु क्या उसकी जिसने  तुम्हें  बनाया" सारखी गाणी आली. ‘सावन की घाटा’ चित्रपटाच्या रेकॉर्डिंग दरम्यान मोहमद रफी आणि ओपीची घसरण झाली. ओपीने त्यांच्या एका मुलाखतीच्या वेळी खुलासा  केल्याप्रमाणे; शंकर जयकिशनच्या रेकॉर्डिंगमध्ये मोहमद रफी  अडकला असल्या मुले त्यांनी  रेकॉर्डिंगला न येण्याचे उशिरा कळवले. त्यानंतर ओपीने सांगितले की आतापासून त्यांच्याकडेही मोहमद रफीसाठी वेळ नाही आणि त्यांनी  रेकॉर्डिंग रद्द केले. पुढची 3 वर्षे त्यांनी  एकत्र काम करत नव्हते.

लक्ष्मीकांत-प्यारेलाल -

संगीतकार जोडी लक्ष्मीकांत-प्यारेलाल (एल-पी) यांनी पारसमानी (१९६३) मधील त्यांच्या पहिल्या गाण्यापासून मोहमद रफी यांना त्यांचे गायक म्हणून संरक्षित केले. दोस्ती (१९६४) या चित्रपटा  मधील " चाहुंगा मैं  तुझे सांज  सवरे" या गाण्यासाठी मोहमद रफी आणि एल-पी यांना  फिल्मफेर पुरस्कार मिळाला. लक्ष्मीकांत-प्यारेलाल या  संगीत दिग्दर्शकासाठी मोहमद रफी यांनी  सर्वाधिक ३८८ गाणी सादर केली.  एकदा संगीतकार निसार बज्मी (जे पाकिस्तानला स्थलांतरित झाले) यांच्याकडे जेव्हा त्यांना पैसे देण्याइतकेही  पैसे नव्हते तेव्हा, मोहमद रफी यांनी  एक रुपयाची फी घेतली आणि त्यांच्यासाठी गाणे गायले. तसेच अनेक चित्रपट निर्मात्यानाही त्यांनी  आर्थिक मदत केली.

कल्याणजी आनंदजीं-

कल्याणजी आनंदजींनी मोहमद  रफीच्या आवाजात सुमारे 170 गाणी रचली. कल्याणजीचा मोहमद रफी यांच्याशी संबंध १९५८ च्या ‘सम्राट चंद्रगुप्त’ या चित्रपटापासून सुरू झाला, जो  संगीतकार म्हणून त्यांचा पहिला चित्रपट होता. "बेखुदी  में सनम" आणि "चले द साथ मिलके" सारखी गाणी असलेल्या शशि कपूर-अभिनीत असलेला हसीना मान जायगी (१९६८)च्या संगीतासाठी कल्याणी-आनंदजी आणि रफी एकत्र काम करत होते.

समकालीन गायकांसह कार्य -

मोहमद रफी हे त्यांच्या  अनेक समकालीन गायकांशी  संबंधित होते , त्यांच्याबरोबर युगल गायन करत असत आणि कधी कधी त्यांच्यासाठी (किशोर कुमार जो अभिनेता होता तसे) गायनही करीत असत. मोहमद रफी यांनी आशा भोंसले (महिला), मन्ना डे (पुरुष) आणि लता मंगेशकर (महिला) यांच्यासह  सर्वाधिक युगल गीत गायली . "हमको तुमसे हो गया है प्यार क्या करेन" (अमर अकबर अँथनी) या गाण्यात रफीने किशोर कुमार, लता मंगेशकर आणि बॉलीवूडमधील सर्वात दिग्गज गायक मुकेश यांच्याबरोबर एक गाणे गायले होते. कदाचित एकाच वेळी त्यांच्या गाण्यांसाठी सर्वांनी आवाज दिला असेल.

इतर संगीत दिग्दर्शकांसह कार्य -

रफीने आयुष्यभरात सर्व संगीत दिग्दर्शकांसाठी वारंवार गायन केले, ज्यात रोशन, जयदेव, खय्याम, राजेश रोशन, रवींद्र जैन, बप्पी लाहिरी, सपन जगमोहन इ.चा समावेश होतो. उषा खन्ना, सोनिक ओमी, चित्रगुप्त, एस.एन.त्रिपाठी, एन. दत्ता आणि आर.डी. बर्मन. यांचा मोहमद रफी यांच्याशी खूप जवळचा  संबंध होता. त्यांनी बऱ्याच  काळाकरीता  कमी ज्ञात असणाऱ्या आणि खूप प्रसिद्ध नसणाऱ्या संगीत दिग्दर्शकांसाठीही गायले.त्यांच्या रचना अजरामर करत असताना पुष्कळांसाठी त्यांनी विनामूल्य गायले. कारण निः स्वार्थपणे निर्मात्यांना  आर्थिक सहाय्य करणे आणि ज्याला परवडत नाही अशा छोट्या-वेळेच्या प्रकल्पांना मदत करण्यावर त्यांचा विश्वास होता. चित्रपट उद्योगातील अनेकांना रफीकडून नियमित आर्थिक मदत मिळाली.

खाजगी अल्बम -

रफीने ख्रिस पेरीच्या कोंकणी अल्बम गोल्डन हिट्स मध्ये  लोर्ना कोर्डेयरोसह अनेक गाणी गायली.त्याने अनेक शैली व भाषांमध्ये अनेक खासगी अल्बम रेकॉर्ड केली. रफीने 1968 मध्ये रिलीज झालेल्या  "इंग्रजीत हिंदी गाणी ७" रेकॉर्ड केली.1960च्या उत्तरार्धात मॉरिशस दौऱ्यावर असताना त्यांनी क्रेओलमध्ये 2 गाणीही गायली.

रॉयल्टी इश्यू-

१९६२-६३ मध्ये लोकप्रिय महिला पार्श्वगायिका लता मंगेशकर यांनी रॉयल्टीमध्ये प्लेबॅक गायकांच्या वाट्याचा  मुद्दा उपस्थित केला. अग्रगण्य पुरुष पार्श्वगायक म्हणून मोहमद  रफी यांचे  स्थान ओळखून, चित्रपटाच्या निर्मात्याने संगीतकारांची निवड करण्यास सांगितलेल्या 5% गाण्यातील रॉयल्टीकडून अर्धा वाटा मागितला पाहिजे व मोहमद रफींनी त्यांना समर्थन द्यावे अशी त्यांची  इच्छा होती. मोहमद रफी यांनी लतादीदींचे समर्थन करण्यास नकार दिला व चित्रपट निर्मात्यांकडून गाण्यासाठी ठरलेले मानधन मिळाल्यानंतर इतर पैशावर आपला हक्क राहत नाही असे सांगितले. मोहमद रफी यांनी  असा युक्तिवाद केला की निर्माता आर्थिक जोखीम घेतो  आणि संगीतकार गाणे तयार करतो, म्हणून रॉयल्टीच्या पैशावर गायकांचा कोणताही दावा नसतो. रॉयल्टी इश्यूवरील अडचणी म्हणून लता यांनी आपली भूमिका मांडली  आणि असे सांगितले की गायकांच्या नावामुळेच रेकॉर्ड विकल्या जातात. "तसवीर तेरी दिल में" (१९६१) या गाण्याच्या रेकॉर्डिंग दरम्यान, लता दीदींनी  गाण्याचे काही रेकॉर्ड बद्दल  रफीशी वाद घातला.संगीत दिग्दर्शक सलील चौधरी यांनी लतादीदींना  साथ दिल्याने मोहमद रफी याना  त्रास झाला.परिस्थिती आणखीनच गंभीर झाली जेव्हा लतादीदींनी  जाहीर केले की त्या  इथून पुढे  आता रफीसमवेत गाणार नाही. मोहमद रफींनी  सांगितले की लता सोबत असल्याने त्याच्याबरोबर गाण्याची मला फक्त उत्सुकता होतीनंतर संगीत दिग्दर्शक जयकिशन यांनी दोघांमध्ये सामंजस्याने चर्चा केली.२५ सप्टेंबर २०१२ रोजी टाईम्स ऑफ इंडियाला दिलेल्या मुलाखतीत लतादीदींनी  यांनी मोहमद रफीकडून लेखी माफीनामा  मिळाल्याचा  दावा केला होतातथापि, शाहिद रफी, (मोहम्मद रफीचा मुलगा),  याने हा दावा फेटाळून लावला  आणि ते आपल्या वडिलांच्या प्रतिष्ठेचा अनादर करणारी कृती असल्याचे म्हनाले त्यानंतरच्या  काळात दोघांमधील विचारांच्या तफावती मुळे दोघांमध्ये मतभेद वाढले.

१९७०-

१९७० च्या दशकात मोहमद  रफी यांच्या  घशाला संसर्ग झाला. १९७० च्या दशकाच्या सुरुवातीच्या काळात, मोहमद रफी यांनी  कमी गाणी रेकॉर्ड केली. या काळात मोहमद रफी यांनी  तुलनेने कमी गाणी गायली  असली  तरी त्यांनी बरीच गाणी गायली. १९७० च्या दशकाच्या सुरुवातीच्या काळात मोहमद रफी यांनी  काही हिट गाणी  लक्ष्मीकांत-प्यारेलाल, मदन मोहन, आर.डी. बर्मन आणि एस.डी. बर्मन सारख्या संगीत दिग्दर्शकांकडे केली यामध्ये पगला कहिन का मधील "तुम मुझे यूं भूलाना पाओगे"  
हीर रांझा (१९७०) या चित्रपटा  मधील "ये दुनिया ये मेहफिल"; सावन भादों मधील "कान में झुमका"जीवन मृत्यु ("लता मंगेशकर,  यांच्यासोबतचेचे युगल संगीतकार) " झिलमिल सितारों का "; द ट्रेन (१९७०) मधील "गुलाबी आंखें";सच्चा झुठा मधील "यु ही  तुम मुझसे बात"; मेहबूब की मेहंदी (1971) मधील "ये जो चिलमान है" आणि "इतना तो याद है मेरा"; गॅम्बलर या चित्रपटातील  "मेरा मन तेरा प्यासा"; कार्वान (१९७१) मधील "चढती  जवानी" आणि "कितना प्यारा वादा ";पकिझा (1972) मधील "चलो दिलदार चलो"; यादों की बारात मधील "चुरा लिया है तुमने" (आशा भोसले यांच्याबरोबर युगल, 1973);दिलीप कुमार यांच्या ‘दास्तान’ (1973) चित्रपटातील “ना तू जमीन के लिए”; हंसते जखम (1973) मधील "तुम जो मिल गया हो";अभिमान (१९७३) या चिय्रापाटामधील  "तेरी बिंदीया रे" आणि लोफर (१९७३) मधील "आज मौसम बड़ा बेमान है".

शेवटची काही वर्षे-

१९७० च्या दशकात मोहमद रफी यांनी  अग्रगण्य गायक म्हणून पुनरागमन केले. १९७४ मध्ये उषा खन्ना यांनी संगीत दिलेल्या  "तेरी गलियां मेंना रखेंगे कदम आज के बाद" (हवस, १९७४) गाण्यासाठी फिल्म वर्ल्ड मासिकाचा बेस्ट सिंगर अवॉर्ड जिंकला. १९७६ मध्ये मोहमद रफी यांनी  लैला मजनू या हिट चित्रपटात ऋषी  कपूरसाठी सर्व गाणी गायली होती. त्यानंतरच्या हिट चित्रपटांमध्ये रफीने ऋषी  कपूर यांच्यासाठी बरीच गाणी गायली, ज्यात हम किससे कम नहीं (१९७७), अमर अकबर अँथनी (१९७७).या चित्रपटांचा समावेश होतो. १९७७ मध्ये, त्यांनी  आर.डी. बर्मन यांनी संगीतबद्ध केलेल्या 'हम किससे कम नहीं' चित्रपटातील "क्या हुआ तेरा वादा" गाण्यासाठी फिल्मफेर पुरस्कार आणि राष्ट्रीय पुरस्कार दोन्ही जिंकले. अमर अकबर अँथनी (१९७७) या चित्रपटातील कव्वाली "परदा है परदाह" साठी फिल्मफेर अवॉर्ड्समध्ये सर्वोत्कृष्ट गायिका म्हणून त्यांची निवड झाली. १९७७ च्या उत्तरार्धात आणि १९८० च्या पूर्वार्धात  रफीने बऱ्याच मोहमद रफी यांनी यशस्वी चित्रपटांसाठी गाणी गायली. ज्यांची बरीच हिट गाणी रेडिओ प्रोग्रामच्या ७० च्या दशकाच्या उत्तरार्धात चार्टवर अधिराज्य गाजवत होती. जसे की विविध भारती, बीनाका गीतमाला आणि रेडिओ सिलोन. यापैकी काही बैराग (१९६६), धर्मवीर (१९७७), अपनापन (१९७८), गंगा की सौगंध (१९७८ ), सुहाग (१९७९), सरगम (१९७९), कुरबानी (१९८०), दोस्ताना (१९८०), कर्झ (१९८०) , बर्निंग ट्रेन (१९८०), अब्दुल्ला (१९८०), शान (१९८०), आशा (१९८०), आप तो ऐसीना थे (१९८०), नसीब (१९८१) आणि जमाना को देखना है (१९८२). यांचा समावेश आहे. १९७८ मध्ये, रफीने रॉयल अल्बर्ट हॉलमध्ये एक कामगिरी केली  आणि १९८० मध्ये त्यांनी वेम्बली कॉन्फरन्स सेंटरमध्ये सादर केले. १९७० पासून ते मरेपर्यंत  जगभरात अनेक ठिकाणी फिरले आणि मोठमोठ्या पॅक हॉलमध्ये मैफिली सादर केलया. डिसेंबर १९७९ मध्ये दिलीप सेनच्या बंगाली सुपरहिट चित्रपट सॉरी मॅडमच्या हिंदी रिमेकसाठी मोहमद रफी यांनी  सहा गाणी रेकॉर्ड केली; दिलीप सेनच्या आयुष्यातील वैयक्तिक दुर्घटनेमुळे हा चित्रपट कधीच पूर्ण झाला नाही. कफील आझर यांनी लिहिलेली आणि चित्रगुप्त यांनी संगीतबद्ध केलेली ही गाणी डिसेंबर २००९  मध्ये रेशम रोड या लेबल खाली  "द लास्ट सॉंग " या शीर्षकाखाली डिजिटल स्वरूपात प्रसिद्ध करण्यात आली. युनिवर्सल कंपनीद्वारे हा अल्बम फक्त भारतात रिलीस झाला.

गिनीज वर्ल्ड रेकॉर्डचा वाद:

आपल्या शेवटच्या वर्षांत मोहमद रफी लता मंगेशकरच्या गिनीज बुक ऑफ वर्ल्ड रेकॉर्डमध्ये दाखल झाल्याच्या वादात अडकले होते. ११ जून १९७७ रोजी गिनीज बुक ऑफ वर्ल्ड रेकॉर्डला लिहिलेल्या पत्रात, लता मंगेशकर यांनी सर्वाधिक गाणी रेकॉर्ड केली आहेत (गिनिजनुसार "२५,000 पेक्षा कमी नाही"), असा दावा मोहमद रफीने आव्हान केला होता. मोहमद रफीने यांच्या  चाहत्यांनुसार लतादीदीं पेक्षा मोहमद रफी यांनी जास्त गाणी गायली कारण  ते  दोघांमध्ये वरिष्ठ आहेत . मोहमद  रफी यांनी गायलेल्या गाण्यांची संख्या २५००० ते २६०००  इतकी आहे असा त्यांचा अंदाज आहे. यामुळे मोहमद रफी गिनीस विरोधात पत्र लिहिण्यास उद्युक्त झाले.२० नोव्हेंबर १९७९ रोजी गिनसकडून उत्तर मिळाल्यानंतर त्यांनी लिहिले की, "मंगेशकर यांच्या नोंदविलेल्या विश्वविक्रमाच्या पुनर्मुल्यांकन करण्याच्या  माझ्या विनंतीकडे दुर्लक्ष झाल्याने मी निराश आहे." नोव्हेंबर १९७७ मध्ये बीबीसीला दिलेल्या मुलाखतीत रफीने तोपर्यंत २५००० ते २६००० गाणी गायल्याचा दावा केला. रफीच्या निधनानंतर, १९८४ च्या आवृत्तीत, गिनीज बुक ऑफ वर्ल्ड रेकॉर्ड्सने लता मंगेशकर यांचे नाव "मोस्ट रेकॉर्डिंग्ज" दिले आणि सांगितले की, "मोहम्मद रफी (दि. १ ऑगस्ट १९८०) यांनी १९४४ ते १९८० दरम्यान ११ भारतीय भाषांमध्ये २८०००० गाणी रेकॉर्ड केल्याचा दावा केला आहे. मोहमद रफी आणि लता मंगेशकर या दोघांसाठीही गिनीज बुकच्या नोंदी अखेरीस १९९१ मध्ये हटविण्यात आल्या.२०११ मध्ये लता मंगेशकरांची  बहीण आशा भोसले यांना ही पदवी देण्यात आली. शाहिद रफी आणि सुजाता देव यांच्या 2015च्या पुस्तकात मोहम्मद रफी - गोल्डन व्हॉईस ऑफ सिल्व्हर स्क्रीन या पुस्तकात म्हणले आहे की "चित्रपट उद्योग स्रोत" नुसारमोहमद  रफी यांनी १९५४ ते १९८० च्या दरम्यान  ४४२५ हिंदी चित्रपट गाणे, ३१० बिगर हिंदी चित्रपट गाणे आणि ३२८  बिगर-फिल्मी गाणी गायली आहेत. २०१५ च्या मनोरमा ऑनलाईन लेखात म्हणले आहे की "संशोधकांना मोहमद  रफी यांनी  गायलेली ७४०५ गाणी सापडली आहेत.

मृत्यू :

३१ जुलै १९८०  रोजी मोठ्या हृदयविकाराच्या झटक्यानंतर मोहम्मद रफी यांचे रात्री 10:25 वाजता निधन झाले. त्यावेळी ते फक्त ५५ वर्षाचे होते. रफीने गायलेले शेवटचे गाणे आस पास या चित्रपटाचे होते. एका स्रोताने म्हणले आहे की, "शाम फिर क्यूु उदास है दोस्त / तू कहि  आस पास है दोस्त",  हे त्याच्या मृत्यूच्या काही तास आधी रेकॉर्डिंग  केले गेले होते. दुसऱ्या एक स्रोताचे म्हणणे आहे की याच चित्रपटातील "शेहर में चरचा है"  हे त्यांचे शेवटचे गाणी हॊते. मोहमद रफी यांना जुहू मुस्लिम स्मशानभूमीत दफन करण्यात आले आणि त्यांच्या अंत्यसंस्कारासाठी १0,000 पेक्षा जास्त लोक उपस्थित होते आणि त्यांचा अंत्यविधी हा भारतातील सर्वात मोठा अंत्यविधी  होता त्यांच्या सन्मानार्थ भारत सरकारने दोन दिवस जाहीर शोक व्यक्त केला. २०१०  मध्ये, मधुबालासारख्या अनेक चित्रपटसृष्टीतील कलाकारांसह  मोहमद रफी यांची थडगी पाडली गेली आणि नवीन दफन करण्यासाठी जागा तयार केली गेली.त्याच्या जन्म आणि मृत्यूच्या वर्धापन दिन म्हणून वर्षातून दोनदा त्याच्या समाधीस भेट देणारे मोहम्मद रफीचे चाहते त्याच्या थडग्या  नारळाच्या झाडाचा चिन्हक म्हणून वापर करतात.

वारसा :

सोनू निगम, महेंद्र कपूर, शब्बीर कुमार, मोहम्मद अजीज आणि उदित नारायण या गायकांन वर मोहमद  रफीच्या गायनाच्या शैलीचा प्रभाव होता. अन्वर (गायक) यांनीही रफीच्या आवाजाचे अनुकरण केले. २२ सप्टेंबर २००७ रोजी, कलाकार तसावर बशीर यांनी रचित केलेल्या रफीच्या मंदिराचे अनावरण यूकेच्या बर्मिंघॅमच्या फाजेले स्ट्रीटवर करण्यात आले. बशीरला आशा आहे की याचा परिणाम म्हणून रफीला संतांचे  स्थान मिळेल. मुंबई वांद्रे उपनगरातील  व पुणे येथील  पद्मश्री मोहम्मद रफी चौक (एमजी रोड विस्तारत) रफीच्या नावावर आहे. २००८ च्या उन्हाळ्यात, सिटी ऑफ बर्मिंघम सिम्फनी ऑर्केस्ट्राने मोहमद रफी यांच्या  पुनरुत्थान  नावाची डबल सीडी काढली ज्यामध्ये  रफीच्या १६ गाण्यांचा समावेश केला. बॉलिवूड पार्श्वगायक सोनू निगम यांनी या प्रकल्पासाठी आवाज दिला  आणि जुलै २००८ मध्ये लंडनमधील इंग्लिश नॅशनल ऑपेरा, मॅन्चेस्टरचे अपोलो थिएटर आणि बर्मिंघमच्या सिंफनी हॉलसह इतर ठिकाणी सीबीएसओकडे भेट दिली. जून २०१० मध्ये, मोहमद रफी व लता मंगेशकर यांच्यासह आउटलुक मासिकातून घेण्यात आलेल्या आउटलुक म्युझिक पोलमध्ये सर्वात लोकप्रिय पार्श्वगायिका म्हणून निवड झाली. याच मतदानाने मोहमद रफी यांच्या "मन रे, तू कहना धीर धर" (चित्रलेखा, १९६४) या गाण्याला  प्रथम क्रमांकाचे गाणे म्हणून  मतदान केले. नंबर 2 स्थानासाठी तीन गाणी बांधली गेली: यामध्ये दोन गाणी मोहमद  रफी यांनी  गायली. "तेरे मेरे सपने अब एक रंग है" (गाईड , 1965) आणि "दिन ढल जाए, है रातना जाए" (गाईड , 1965) ही गाणी होती. हे सर्वेक्षण आउटलुकमध्ये प्रकाशित झाले. निर्णायक मंडळामध्ये भारतीय संगीत उद्योगातील लोकांचा समावेश होता.

मोहमद रफी यांना  मरणोत्तर, भारतरत्न (भारताचा सर्वोच्च नागरी पुरस्कार) देऊन सन्मान करण्यासाठी भारत सरकारला आवाहन केले गेले आहे.  मोहमद रफी यांच्या ९१ व्या जयंती वर्धापन दिनानिमित्त त्यांच्या  यांच्या  जीवनावर  सुजाता देव यांनी अधिकृत जीवनचरित्र लिहिलेले होते "मोहम्मद रफी - गोल्डन व्हॉइस ऑफ सिल्व्हर स्क्रीन " त्याचबरोबर रजनी आचार्य  आणि विनय पटेल दिग्दर्शित डॉक्युमेंटरी दस्त-ए-रफी  (ज्यात 5 वर्षांचा कालावधी लागला ) त्यांच्या  92 जयंती  साजरा करण्यासाठी प्रसिद्ध करण्यात आला जो नंतर डीव्हीडीवर प्रसिद्ध झाला.यामध्ये बॉलिवूडमधील विविध व्यक्तींच्या ६० हून अधिक मुलाखती आहेत आणि यामध्ये त्यांच्या गाण्यांमधून आणि वैयक्तिक मुलाखतीद्वारे मोहमद रफी यांच्या आठवणींना उजाळा देण्यात आला. बरीच चरित्रे आणि माहितीपट त्याच्यावर लिहिलेले व बनविलेले आहेत. त्यांच्या समकालीन लता मंगेशकर यांनी म्हणले आहे की, 'रफी भाईया केवळ भारतातील महान पार्श्वगायक नव्हते तर एक अद्भुत व्यक्ती देखील होते.आणि ते एक असे  गायक होते  ज्याची गायकीची  रेंज इतर गायकांना ओलांडू शकते, मग ती मी, आशा, मन्नादा किंवा किशोर भैय्या असो '.

जेव्हा निर्माता-दिग्दर्शक मनमोहन देसाई (जे रफीचे मोठे चाहते होते) आणि असंख्य हिट चित्रपटांमध्ये त्यांनी मोहमद रफी यांच्याकडून गाणी गाऊन घेतली होती, रफीच्या आवाजाचे वर्णन करण्यास सांगितले होते त्यावेळी ते म्हणाले होते, "जर कोणाकडे देवाचा आवाज असेल तर तो मोहम्मद रफी आहे".

दरवर्षी त्यांच्या  जन्म आणि मृत्यू वर्धापनदिन स्टेज, रेडिओ आणि दूरदर्शनवर कित्येक हजार संगीत श्रद्धांजली वाहण्यात  येतात.

आज  मोहमद रफी यांची  लोकप्रियता जगभरातील त्याच्या प्रचंड फॅन फॉलोवरमध्ये दिसून येते.

आज, मोहमद रफी यांच्या  लोकप्रिय गाण्यांचे रीमिक्स किंवा पुन्हा तयार करणे सुरू आहे.

बीबीसी एशिया नेटवर्कच्या 100 वर्षांच्या हिंदी सिनेमाच्या स्मरणार्थ रफीच्या बहारों फूल बार्साओ यांना सर्वाधिक लोकप्रिय हिंदी गाणे समजले गेले.

२०१३ मध्ये सीएनएन-आयबीएनच्या सर्वेक्षणात त्यांना हिंदी सिनेमाचा सर्वात महान आवाज म्हणून मत देण्यात आले.

२००१ मध्ये, हिरो होंडा आणि स्टारडस्ट मासिकाने रफीला "मिलेनियमचे सर्वोत्कृष्ट गायक" म्हणून नाव दिले.

लोकप्रिय संस्कृती:

मोहमद रफी यांच्या  मृत्यूच्या 30 व्या वर्धापन दिनानिमित्त ३१ जुलै २०१० रोजी मुंबई येथे मोहम्मद रफी अकादमीची सुरुवात झाली, ही अकादमी  त्यांचा  मुलगा शाहिद रफी यांनी भारतीय शास्त्रीय आणि समकालीन संगीत प्रशिक्षण देण्यासाठी सुरू केली. त्यांच्या निधनानंतर अल्लाह राख, मर्द, कुली, देश-प्रेमी, नसीब, आस-पास आणि हीरालाल-पन्नालाल यांच्यासह असंख्य हिंदी चित्रपट रफीला समर्पित करण्यात आले. अभिनेता अमिताभ बच्चन यांच्यावर चित्रित केलेले आणि 'गायक मोहम्मद अजीज' यांनी गायिलेला 'ना फंकार तुझे' या १९९० मधील हिंदी चित्रपटातील गाणे रफीच्या स्मृतीस समर्पित केले होते.

१९९७ च्या हिट ब्रिटिश पर्यायी रॉक गाण्यामध्ये कॉर्नरशॉपच्या "ब्रिमफुल ऑफ आशा" मध्ये उल्लेख केलेला रफी रेकॉर्डिंग कलाकारांपैकी एक आहे.

गुमनाम  (१९६५) मधील "जान पेचें हो" या चित्रपटाचे  मोहमद रफी यांचे गाणे घोस्ट वर्ल्ड (२००१)च्या साउंडट्रॅकवर वापरले गेले. हे गाणे हेनेकेनच्या २०११ च्या "दि डेट " व्यावसायिकरित्या देखील वापरण्यात आले आहे. रफी यांचे ९३ व्या जयंतीनिमित्त सर्च इंजिन गुगलने त्यांच्या स्मरणार्थ त्याच्यासाठी भारतीय होमपेजवर एक खास डूडल २४ डिसेंबर २०१७ रोजी  दाखविला होते .

२००१ मध्ये आलेल्या ‘मॉन्सून वेडिंग’ या चित्रपटामध्ये त्यांचे  ‘आज मौसम बड़ाबेईमान  है’ हे गाणे दिसले होते . त्यांचे  "क्या मिल गया" (ससुराल,१९६१) हे गाणे  द गुरू (२००२)या चित्रपटामध्ये   वापरले  गेले  आहे, जिथे रामू आणि शेरोना या गाण्याची आवृत्ती गायली आहे . जिम कॅरी-केट विन्सलेट स्टारर द स्पॉटलेस माइंड (२०००) मधील जिम कॅरी-केट विन्सलेट स्टाररमधील एक साउंडट्रॅक म्हणून त्याचे "मेरा मन तेरा प्यासा" (जुगार, १९७०) गाणे वापरले गेले आहे. लीड जोडी ड्रिंक करत असताना (अंदाजे ११.१४ रनटाइमवर) हे गाणे केट विन्स्लेटच्या या पात्राच्या घराच्या  पार्श्वभूमीवर वाजवले आहे .

वैयक्तिक जीवन:

मोहमद रफी यांनी  दोनदा लग्न केले; त्याचा पहिला विवाह त्यांची  चुलत बहीण   बशीरा बीबी यांच्याशी झाला. जो त्याच्या पूर्वज गावात झाला. फाळणीच्या दंगलीच्या वेळी बशीरा बीबी यांचे आई-वडिलांच्या हत्या झाली त्यामुळे  त्यांनी  भारतात राहण्यास नकार दिला  आणि त्या  पाकिस्तानच्या लाहोरला राहायला गेल्या  होते तेव्हा हे लग्न संपले. त्याचे दुसरे लग्न बिल्कीइस बानो यांच्याशी झाले.

मोहमद रफी यांना  चार मुलगे आणि तीन मुली; त्याचा पहिला मुलगा सईद हा त्याच्या पहिल्या लग्नाचा होता. मोहमद रफी यांच्या छंदात बॅडमिंटन, कॅरम आणि   पतंग उडवणे  हे  खेळ समाविष्ट होते.

मोहम्मद रफी व्हॉईस ऑफ ए नेशननुसार,रफीचा मुलगा शाहिद यांनी लिहिलेले  अधिकृत पुस्तक, यामध्ये  मोहमद रफी हे  एक अतिशय सभ्य शांत वागणूक  नम्र, निस्वार्थ, अहंकार कमी, निष्ठावंत, देवभीरू आणि कौटुंबिक प्रेमळ गृहस्थ म्हणून ओळखले जात. ज्या कोणालाही ते  भेटले त्यांना कधीही रिकाम्या हाताने  परत पाठवले नाही. त्यांनी समाजात योगदान दिले आणि आपल्या दान व उल्लेखनीय कामांद्वारे लोकांना मदत केली.

• पहाटे पहाटे मला जाग आली, तुझी रेशमाची मिठी सैल झाली (Non-filmi)
• शोधिसी मानवा राउळी मंदिरी (Non-filmi)
• हे मना आज कोणी बघ तुला साद घाली (Non-filmi)
• हा छंद जिवाला लावी पिसे (Non-filmi)
• विरले गीत कसे (Non-filmi)
• अगं पोरी संभाल - कोळीगीत (Non-filmi; with Pushpa Pagdhare)
• प्रभू तू दयाळु कृपावंत दाता (Non-filmi)
• हसा मुलांनो हसा (Non-filmi)
• हा रुसवा सोड सखे, पुरे हा बहाणा (Non-filmi)
• नको भव्य वाडा (Non-filmi)
• माझ्या विरान हृदयी (Non-filmi)
• खेळ तुझा न्यारा, प्रभू रे (Non-filmi)
• नको आरती की पुष्पमाला (Non-filmi)

• पुण्यात रफीच्या नावाची मोहम्मद रफी आर्ट्‌ फाऊंडेशन नावाची संस्था आहे. ती दरवर्षी अंदाज-ए-रफी नावाचा कार्यक्रम करते आणि एखाद्या गायकाला पुरस्कार देते.
• १९६७ मध्ये भारत सरकारच्या वतीने त्यांना पद्मश्री पुरस्काराने गौरविण्यात आले.
• त्यांना  सहा फिल्मफेर पुरस्कार आणि एक राष्ट्रीय चित्रपट पुरस्कार मिळाला.
• २००१ मध्ये, मोहमद रफी यांना  हिरो होंडा आणि स्टारडस्ट मासिकाने "मिलेनियमच्या सर्वोत्कृष्ट गायकाचा किताब" देऊन गौरविले.
• २०१३ मध्ये, सीएनएन-आयबीएनच्या सर्वेक्षणात मोहमद  रफी यांना  हिंदी सिनेमातील सर्वोत्कृष्ट व्हॉईससाठी मतदान केले गेले.

^{[ चित्र हवे ]}

मोहम्मद रफी यांच्यासंबंधी अनेक पुस्तके आहेत. त्यांतली काही ही :

• आठवणी मोहम्मद रफींच्या (श्रीधर कुलकर्णी, पाचवी आवृत्ती-जुलै २०१६)
• पैगंबर-ए-मौसीक़ी : मोहम्मद रफ़ी (हिंदी लेखक - चौधरी ज़िया इमाम)
• BIOGRAPHY OF MOHD. RAFI (इंग्रजी लेखक - डेव्हिड कोर्टनी)
• Mohammed Rafi : God's own Voice (इंग्रजी लेखक - धीरेंद्र जैन)
• Mohammed Rafi – Golden Voice of the Silver Screen (इंग्रजी, लेखिका - सुजाता देव)
• मोहम्मद रफी हमारे अब्बा - कुछ यादें (हिंदी लेखिका - यास्मीन खालीद रफी)