मराठा आरमार

मराठा आरमार
"बॉम्बे मरीनच्या स्लूप अरोरा वर हल्ला करणारे मराठा लढाऊ गलबते." थॉमस बटरस्वर्थ द्वारा काढलेले चित्र
सक्रिय कार्यकाळ	साधारण १६५० १८१८
देश	भारत
Allegiance	मराठा साम्राज्य
प्रकार	नौदळ
आकार	Peak size - Nearly 800 ships meant for stealth type of attack with approximately 60 or more war class ships; 200,000+men[ संदर्भ हवा ]
सेनापती
सरखेल[१]	नौदळ प्रमुख
उल्लेखनीय सेनापती	सरखेल मायनाक भंडारी active 1654–1679 सरखेल कान्होजी आंग्रे (active 1698–1729) Admiral Anandrao Dhulap (active 1764–1795) Fleet chief, Laya Sarpatil

मराठा नौदल ही मराठा साम्राज्याच्या सशस्त्र दलांची नौदल शाखा होती, जी 17 व्या शतकाच्या मध्यापासून ते 18 व्या शतकाच्या मध्यापर्यंत भारतात अस्तित्वात होती.

छत्रपती शिवाजी महाराजांना भारतीय नौदलाचे जनक असेही म्हणले जाते. शिवाजी महाराजांच्या अगोदरही भारतात आरमार होते. चोळ, कलिंग राज्यांकडे स्वताचे आरमार होते, त्या आरमाराच्या जोरावर या राजांनी आपले साम्राज्या भारतीय भूखंडाबाहेर विस्तारले होते. मा्त्र त्यानंतरच्या काळात आरमाराचा वापर पूर्णपणे बंद झाला. मध्ययुगीन भारतात, मुस्लिम शासकांनी (जसे की दख्खन सल्तनत आणि मुघल सल्तनत) यांनी लढाऊ आरमाराचा विचारही केला नव्हता. याचा फायदा पोर्तुगिज-फ्रेंच-इंग्रज-सिद्दी यांनी घेतला. समुद्री व्यापारासाठी मुघलांना देखील पोर्तुगिजांकडून कार्ताझ (परवाने) विकत घ्यावे लागत असत. १६५६ साली शिवाजी महाराजांनी जावळी काबीज केली, त्यामुळे कोकणाचा बराचसा भाग स्वराज्यात आला. त्याकाळात त्यांच्यात व सिद्दीत अनेक झटापटी झाल्या. आॅक्टोबर १६५७ मध्ये महाराजांनी कल्याण आणि भिवंडीचा परिसर आपल्या ताब्यात घेतला. मिळालेल्या या प्रदेशाच्या संरक्षणासाठी व सिद्दी व युरोपियनच्या कुरापती थांबवण्यासाठी व त्यांना सागरी मार्गाने मिळणारी रसद तोडण्यासाठी शिवाजी महाराजांना आरमारची गरज भासू लागली आणि यातुनच त्यांनी २४ आॅक्टोबर १६५७ मध्ये भिवंडी, कल्याण व पेण मध्ये पहिल्या जहाजाची निर्मिती केली.

मुघल आरामाराबाबत परावलंबी होते, त्यांनी पश्चिम किनाराच्या संरक्षणाची जबाबदारी जंजिराच्या सिद्दींवर सापवली होती तर पूर्वेकडे मुघल आरमार होते पण ती जहाजे चालवणारे खलाशी हे फिरंगी होते व त्यासाठी मुघलांकडून वार्षिक १४ लक्ष रुपये एवढा खर्च केला जायचा.

शिवाजी महाराजांनी पोर्तुगिज अभियंत्यांना देखील जहाज बांधणीच्या कामासाठी ठेवले होते. लैतांव व्हियेगस व त्याचा मुलगा फेर्नाव व्हियेगस यांच्या नेतृत्वाखाली शिवाजी महाराजांनी पहिली २० लढाई खलबते बांधण्यास सुरुवात केली. लैतांव व्हियेगसचा हाताखाली ४०० माणसे ही काम करत होते. पुढे विजरई कौंदि द संव्हिसेंति ह्याने शिवाजी महाराजांच्या आरमारात काम करत असलेल्या पोर्तुगिज लोकांना स्वदेशी जाण्यास भाग पाडले. १६६७ साली विजरईने पोर्तुगालच्या राजालाही शिवाजी महाराजांच्या आरमाराबद्दल कळवले होते. शिवाजी महाराजांनी आरमाराच्या प्रमुखाला सरखेल ही पदवी दिली होती.^[२]

नौकाबांधणी कारखान्यांत विविध प्रकारची जहाजं बांधली जात असत. यामध्ये गुराब म्हणजे तोफा ठेवण्याचं दोन शिडांचं जहाज, तरांडी (या प्रकारच्या नावेचा उपयोग प्रामुख्यानं माणसांची आणि सैनिकांची वाहतूक करण्यासाठी केला जात असे), तारवे आणि गलबतं ही जलद चालणारी जहाजं होती, शिबाड ही व्यापारी प्रकारची जहाजं होती.

पुढं जहाजांची संख्या चारशेपर्यंत वाढत गेली. महाराजांनी आरमाराचं नियोजनही अत्यंत सुव्यवस्थितपणे केलेलं होतं. दोनशे जहाजांचा ताफा करून त्यावरती सुभा, दौलतखान, मायनाक भंडारी, वेंटगी सारंगी म्हणजेच दर्यासारंग, इब्राहिम खान असे नामांकित अधिकारी नेमले आणि समुद्रावर दरारा निर्माण केला. पुढं खोल समुद्रात जाणाऱ्या नौकाही बांधण्यात आल्या. इराण, बसरा, मक्का या ठिकाणाशी व्यापारास सुरुवात झाली. शिवरायांच्या आरमारात सुमारे पाच हजार सैनिक होते.

1664 ची सुरतची लढाई एक सुसंघटित लढाई होती, ज्यायोगे मराठ्यांनी त्यांचे सैन्य आणि नौदल समन्वित पद्धतीने वापरले. शिवाजी महाराजांनी सन १६६४ मध्ये सुरत लुटली. या धनाचा उपयोग शिवाजी महाराजांनी सिंधुदुर्ग किल्ल्याच्या बांधकामासाठी केला. किल्ल्याच्या बांधकामाची जबाबदारी हिरोजी इंदुलकर यांच्यावर सोपवण्यात आली. बांधकामाला सुरुवात झाली; पण काही काळातच स्वराज्यावर मिर्झाराजे जयसिंग यांचं वादळ आलं, पुढं पुरंदरचा तह झाला. महाराजांना औरंगजेबाच्या भेटीसाठी आग्र्यास जावं लागलं. तिथं ते अडकून पडले, या काळात सिंधुदुर्ग किल्ल्याचं बांधकाम हिरोजी यांनी स्वतःचे दागदागिने गहाण टाकून पूर्ण केलं. बळकट असा किल्ला निर्माण झाला. आरमारासाठी बळकट जलदुर्गाची निर्मिती झाली पाहिजे, असं महाराजांना वाटत असे, सिंधुदुर्ग, पद्मदुर्ग, विजयदुर्ग, खांदेरी या जलदुर्गांच्या बांधकामातून महाराजांची दूरदृष्टी दिसून येते. मुरुड-जंजिऱ्याचा किल्ला हा सिद्धींच्या ताब्यात होता. शिवाजी महाराजांनी या किल्ल्याजवळ पद्मदुर्ग (कांसा) हा किल्ला बांधला. पद्मदुर्ग वसवून दुसरी राजापुरी उभी केली. सन १६७२ मध्ये मुंबईच्या जवळ खांदेरी बंदरावर शिवरायांनी किल्ल्याचं बांधकाम सुरू केलं. मुंबईला आणि पर्यायानं इंग्रजांना धाक बसावा हा यापाठीमागचा उद्देश होता. उत्तर कोकणातलं दळणवळणही यामुळं सुलभ होणार होते. सुरुवातीला दौलतखान आणि नंतर मायनाक भंडारी यांनी या किल्ल्याचं बांधकाम केलं. कल्याण आणि चौल येथील खजिन्यातून एक लक्ष होन या किल्ल्यासाठी महाराजांनी उभे केले.

इंग्रजांना ही बातमी समजताच त्यांच्यात खळबळ माजली. मुंबईचा गव्हर्नर जेराल्ड आँन्जिअर यानं डॅनियल ह्यूज यास तिथं पाठवलं, खडकाजवळ उभा राहून तो ‘हे बेट आमचं आहे, तुम्ही इथून निघून जा’ असं मराठ्यांना उद्देशून बोलू लागला. यावरती मायनाक म्हणाले : ‘‘हे बेट आमचंच आहे. आम्ही इथून जाणार नाही, मी माझ्या राजांचा हुकूम मानतो.’’ मराठे ऐकत नाहीत हे पाहून लढाई करून इथून मराठ्यांना हाकलून लावावं, या उद्देशानं इंग्रजांचं नाविक दल ‘हंटर’ आणि ‘रिव्हेंज’ ही लढाऊ जहाजं घेऊन त्या ठिकाणी आले. यामध्ये कॅप्टन रिचर्ड केग्वीन, कॅप्टन फ्रान्सिस थाँर्प, कॅप्टन विलियन मिंचीन, सार्जंट नॅश, कॅप्टन माँलिव्हिएर हे नामवंत इंग्रज अधिकारी होते. लढाईला सुरुवात झाली, उथळ पाण्यामुळं इंग्रजांच्या बोटी चालेनात. उलट मराठी आरमार अतिशय चपळाईनं इंग्रजांवरती हल्ले करू लागलं. रिचर्ड केग्विन म्हणाला : ‘‘मराठ्यांच्या छोट्या बोटी आम्हाला आश्चर्यकारकरित्या चकवतात. अशा छोट्या बोटी आपल्या आरमारात असत्या, तर किती बरं झालं असतं.’’ सुरुवातीला मराठ्याच्या बोटींना नावं ठेवणारे इंग्रज या बोटींचं कौतुक करू लागले. ब्रिटिश अभिमानाने म्हणत : ‘Britannia Rule the waves, Britons never will be slaves.’ मात्र, असे इंग्रज या ठिकाणी हरत गेले.

कुलाबा किल्ल्याचं बांधकाम इसवीसन १६७८ मध्ये सुरू झालं. या किल्ल्याचं बांधकाम करताना दगडी चिरे एकमेकांवर रचून भिंती बांधल्या आहेत. या बांधकामात चुन्याचा मसाला वापरला गेला नाही- म्हणजेच दरजा भरलेल्या नाहीत. याचं कारण, समुद्राच्या लाटा भिंतीवरती आदळल्या, की त्याचं पाणी दोन दगडाच्या फटीतून आतमध्ये जावं, पाण्याच्या प्रवाहाला विरोध कमी प्रमाणात व्हावा आणि बांधकाम दीर्घायुषी व्हावं.

पद्मदुर्गच्या बांधकामातसुद्धा वेगळ्याच प्रकारचं तंत्र वापरलं गेलं आहे. या किल्ल्याच्या भिंतीवर जिथं लाटा आदळतात, तिथं ७-८ सेंटिमीटर दगड झिजलेले आहेत; पण यामध्ये वापरलेला चुन्याचा मसाला मात्र झिजला नाही. दगडापेक्षा भक्कम ताकद या चुन्यामध्ये प्रयत्नपूर्वक निर्माण केलेली दिसते. खांदेरी किल्ला भक्कम व्हावा आणि शत्रूला सहजासहजी किल्ल्याजवळ जाता येऊ नये, या उद्देशानं महाराजांनी या किल्ल्याच्याभोवती वेगवेगळ्या आकाराचे दगड टाकले. या टाकलेल्या दगडावर कालवे वाढावेत म्हणजे कडा धारदार होतील आणि पाण्यातून चालत जाणं अवघड होऊन जाईल, हा उद्देश. विजयदुर्ग किल्ल्याच्या जवळत तर पाण्यात प्रचंड मोठी भिंत महाराजांनी बांधली. तिची लांबी सुमारे पाऊण किलोमीटर आहे, तर रुंदी तीन मीटर आहे. किनाऱ्यापासून खोल समुद्रात तिचं बांधकाम करण्यात आलेलं आहे. शत्रूच्या बोटी जर विजयदुर्ग किल्ल्यावर हल्ला करण्यासाठी आल्या, तर या भिंतीवर आपटून त्या फुटाव्यात, असा उद्देश. मराठी बोटींचा तळ खोल नसल्यानं या भिंतीचा धोका त्यांना नव्हता. पुढं विजयदुर्गवर इंग्रजांचा हल्ला झाला, त्यावेळी इंग्रजांच्या बोटी या भिंतीवरती आदळून फुटल्या,.

1680 ते 1689 या काळात मराठा नौदलाने संभाजीच्या कारकिर्दीत अनेक लढाया लढल्या. मेनक भंडारी, दर्या सारंग आणि दौलत खान हे संभाजीच्या कारकिर्दीत मराठा नौदलाचे एडमिरल होते.

१६७८-७९ मध्ये, शिवाजीने मुंबईजवळील खांदेरी आणि कुलाबा हे नौदल किल्ले जंजिऱ्यातील सिद्दी आणि इंग्रज ईस्ट इंडिया कंपनी यांच्यातील युती तपासण्यासाठी बांधण्यास सुरुवात केली. एप्रिल 1680 मध्ये शिवाजी महाराजांच्या मृत्यूच्या वेळी या किल्ल्यांचे बांधकाम अपूर्ण होते. संभाजींनी गादीवर येऊन या किल्ल्यांचे उर्वरित बांधकाम तातडीने पूर्ण केले. संभाजीने या स्थानांना आपले किल्ले म्हणून मजबूत केले.

१६८१ साली औरंगजेबाच्या मार्गदर्शनाखाली जंजिऱ्याच्या सिद्दींनी कोकणातील मराठा गावांवर छापे टाकण्यास सुरुवात केली. औरंगजेबाने संभाजीच्या मराठा राज्याला चारही बाजूंनी वेढा घालण्याची योजना आखली होती म्हणून त्याने आपल्या अधीनस्थ सिद्दीला मराठा प्रदेशावर छापे टाकण्याचा आदेश दिला. हे ऐकून संभाजी संतापले पण त्यांना जंजिरा किल्ल्याचे सामरिक महत्त्वही माहीत होते. अरबी समुद्रातील व्यापारावर प्रभुत्व मिळवण्यासाठी त्याला जंजिरा काबीज करायचा होता. 1681 च्या उत्तरार्धात संभाजींनी सिद्दींना शिक्षा करण्याचा आणि जंजिरा काबीज करण्याचा निर्णय घेतला. संभाजीने सैन्य आणि नौदलातील 20,000 सैनिकांसह जंजिऱ्यावर उभयचर वेढा घातला आणि सैन्याला वैयक्तिकरित्या कमांड दिले. संभाजीने सिद्दीला फसवून किल्ला जिंकण्याची योजना आखली. त्याने ज्येष्ठ मराठा सेनापती कोंडाजी फर्जंद यांच्या नेतृत्वाखालील एक दल सिद्दीला त्याच्याशी खोट्या भांडणाच्या बहाण्याने पाठवले. खरी योजना अशी होती की कोंडाजी आणि त्याचे लोक किल्ल्यातील बंदुकीच्या साठ्याचा स्फोट करून सैनिकांचे मोठे नुकसान करतील, भिंती कोसळतील आणि दहशत निर्माण करतील जेणेकरून किना-यावरील मराठा सैन्याने हल्ला करून हादरलेल्या किल्ल्याचा ताबा घ्यावा. तथापि, सिद्दीला ही योजना पक्षातील एका महिला सदस्याकडून समजली आणि त्याने कोंडाजी फर्जंद यांच्यासह पक्षाच्या सदस्यांना अंमलात आणले. पक्षाचे दोनच सदस्य संभाजीच्या छावणीत परत जाण्यात यशस्वी झाले.

योजना अयशस्वी झाल्यानंतर संभाजीने जंजिऱ्यावर जोरदार हल्ला केला. मराठ्यांच्या तोफखान्याने किल्ल्याच्या तटबंदीचे नुकसान करण्यास सुरुवात केली. मराठा नौदलाची 300 जहाजे किल्ल्यावर हल्ला करण्याचा प्रयत्न करत होत्या परंतु सिद्दींच्या भक्कम तोफखान्याने किल्ल्याचे रक्षण केले. दोन्ही बाजूंचे मोठे नुकसान झाले आणि दोन्ही बाजूंना वरचा हात मिळवता आला नाही. संभाजीने जंजिऱ्यावर सतत दबाव ठेवला आणि त्याच्या तोफखान्याने किल्ल्याच्या तटबंदीचे मोठे नुकसान केले. मराठा नौदलाने जंजिऱ्याला तिन्ही बाजूंनी नाकेबंदी करून किल्ल्यावरील सर्व साहित्य बंद केले. मराठा सैन्याने किनाऱ्यापासून किल्ल्यापर्यंत सागरी सेतू बांधण्यास सुरुवात केली. पूल आकार घेऊ लागला. सिद्दी अत्यंत बिकट परिस्थितीत अडकले होते आणि अन्नाच्या तीव्र टंचाईशी झुंज देत होते. काही दिवस अशीच परिस्थिती राहिल्यास संभाजी किल्ला ताब्यात घेईल हे सिद्दींच्या लक्षात आले. त्यामुळे त्यांनी औरंगजेबाकडे मदतीची याचना केली. जंजिऱ्याचे सामरिक महत्त्व औरंगजेबाला चांगलेच ठाऊक होते. संभाजीचा जंजिऱ्यावरील हल्ला वळवण्यासाठी त्याने ताबडतोब जनरल हसन अली खान याला कल्याण आणि भिवंडीचा 35,000 मजबूत फौजा उध्वस्त करण्यासाठी पाठवले. हसन अली खानने कल्याण आणि भिवंडीचा नाश केला आणि मराठ्यांची राजधानी रायगडावर हल्ला करण्याची धमकी दिली.

संभाजीने जंजिरा जवळजवळ काबीज केला होता पण हसन अली खानची आगाऊपणा तपासण्यासाठी त्यांना जंजिऱ्यातून माघार घ्यावी लागली. संभाजीच्या अनुपस्थितीत महाडचे नौदल सेनापती दादाजी रघुनाथ देशपांडे यांनी वेढा ताब्यात घेतला. संभाजीने नंतर हसन अलीखानला अहमदनगरला मारहाण केली पण कल्याण-भिवंडीच्या वाटचालीमुळे जंजिरा वाचला. तरीसुद्धा संभाजी आणि मराठा नौदलाने जंजिऱ्याच्या सिद्दींचे प्रचंड नुकसान केले आणि संभाजीच्या उर्वरित कारकिर्दीत त्यांनी कधीही मराठ्यांवर हल्ला केला नाही. सिद्दींना औरंगजेबाला मदत करण्यापासून रोखण्याचे संभाजीचे राजकीय उद्दिष्ट यशस्वीरित्या साध्य झाले, तरीही जंजिरा काबीज करण्याचे त्यांचे लष्करी उद्दिष्ट साध्य झाले नाही.

मुघल सरदार राहुललाखान आणि रणमस्तखान यांनी १६८२ मध्ये कल्याण आणि भिवंडी ताब्यात घेतली होती. त्यांनी कल्याणजवळील दुर्गाडी किल्ला नष्ट केला. संभाजीला ताबडतोब शहरे परत काबीज करायची होती आणि ते त्वरीत प्रदेशात आले. पोर्तुगीज जहाजे शत्रूंना पुरवण्यासाठी ठाणे खाडीचा वापर करत असल्याने ठाणे खाडीकडे वळणाऱ्या पारसिक टेकडीवर पारसिक किल्ला बांधण्याचे आदेश त्यांनी ताबडतोब दिले. संभाजींनी पारसिक येथे आपल्या सैन्याला ठाणे खाडी ओलांडणाऱ्या पोर्तुगीज जहाजांवर बॉम्बफेक करण्याचे आदेश दिले. नंतर संभाजीने कल्याण-डोंबिवलीच्या लढाईत राहुललाखान आणि रणमस्तखान यांचा पराभव करून कल्याण व भिवंडी पुन्हा ताब्यात घेतली. त्यांनी तातडीने कल्याण येथील दुर्गाडी किल्ल्याची दुरुस्ती करण्याचे आदेश दिले. कल्याण हा मराठ्यांचा महत्त्वाचा नौदल तळ होता.

1682 मध्ये मराठ्यांनी कोकण किनारपट्टीवर अनेक छोट्या छोट्या लढायांमध्ये पोर्तुगीजांचा पराभव केला, तारापूर आणि इतर अनेक ठिकाणे ताब्यात घेतली. गोव्याचे सामरिक महत्त्व संभाजीला चांगलेच ठाऊक होते. गोवा प्रदेशात पोर्तुगीज नौदलाच्या हालचाली रोखण्यासाठी संभाजींना कर्नाटकच्या किनारपट्टीवरील अंजदिवा बेटावर एक किल्ला बांधायचा होता. कारवार प्रदेशातील त्याचे सैन्य किल्ला बांधण्यासाठी बांधकाम साहित्यासह बेटावर उतरले. पोर्तुगीजांना ही बातमी कळताच त्यांनी बेटावर पोहोचून मराठ्यांना हुसकावून लावले. संभाजीने नंतर 1683 च्या गोव्यातील मोहिमेत पोर्तुगीजांचा दारुण पराभव केला. या पराभवानंतर, संभाजीच्या उर्वरित कारकिर्दीत पोर्तुगीजांनी मराठ्यांशी लढा दिला नाही.

1683 च्या उत्तरार्धात औरंगजेबाने आपला मुलगा मुअज्जम याला संभाजी महाराजांच्या गोव्यावरील हल्ल्यापासून पोर्तुगीजांना वाचवण्यासाठी 100,000 सैन्य, हजारो उंट, हत्ती आणि घोडे पाठवले होते. पोर्तुगीजांना मदत करण्यासाठी त्याने त्याला रामदरा घाटमार्गे गोव्यात उतरण्याचा आदेश दिला. दक्षिणेकडून कोकणातील मराठा प्रदेशांवर हल्ला करणे हा मुअज्जमचा मुख्य उद्देश होता. औरंगजेबाने आपल्या नौदलाला सुरत येथे मुअज्जमचे प्रचंड सैन्य गोव्यात पुरवण्याचे आदेश दिले. मराठा नौदलाने या पुरवठा जहाजांवर छापे टाकले आणि या पुरवठादारांचा मोठा भाग ताब्यात घेण्यात यश आले. त्यामुळे मुअज्जमच्या सैन्यात अन्नाची मोठी टंचाई निर्माण झाली. त्यामुळे उपासमार, रोगराई आणि मराठा सैन्याच्या सततच्या गनिमी हल्ल्यांमुळे मुअज्जमच्या सैन्याला माघार घ्यावी लागली.

मराठा नौदलाने 1687 मध्ये गुजरातमधील भरूच या महत्त्वाच्या व्यापारी केंद्रावर छापा टाकला होता.

मुंबईजवळील इंग्रजांचा प्रभाव रोखण्यासाठी संभाजीने एलिफंटा बेट विकत घेतले.

संभाजींना मराठा नौदलाचे आधुनिकीकरण करायचे होते. त्यामुळे त्याने अरब नौदल सेनापती जंगे खान याच्याशी मैत्री केली. मराठा नौदलाला जलद जहाज बांधणी आणि तोफखाना वापरण्याचे प्रशिक्षण देण्यासाठी संभाजींनी त्यांना कोकणात बोलावले. जांगे खानने ही ऑफर स्वीकारली आणि १६८१ मध्ये सहा महिने कोकणात आपल्या सैन्यासोबत राहिला. त्याच्या माणसांनी मराठा नौदलाला जहाजबांधणी आणि तोफखाना वापरण्याच्या विविध पैलूंचे प्रशिक्षण दिले.

१६८९ मध्ये औरंगजेबाच्या नेतृत्वाखाली मुघल सैन्याने संभाजीला पकडले, छळले आणि नंतर मृत्युदंड दिला. त्याच्या नऊ वर्षांच्या कारकिर्दीत मराठा नौदलाचा आकार वाढला होता. नौदलाला बळकट करण्यासाठी त्यांनी शिवाजीची धोरणे चालू ठेवली. त्यांच्या कारकिर्दीत मराठा नौदलाने मुंबई, जंजिरा आणि गोवा या प्रदेशांना वगळून उत्तर कोकणातील तारापूर ते उत्तर कर्नाटकातील कारवारपर्यंतच्या किनारपट्टीवर नियंत्रण ठेवले. नौदल युद्ध आणि नौदलाचे महत्त्व त्यांना चांगलेच ठाऊक होते.

समुद्रात जाणाऱ्या किंवा "ब्लू वॉटर" नौदलाच्या तुलनेत मराठा नौदल प्रामुख्याने तटीय "ग्रीन वॉटर" नौदल होती. त्यांची जहाजे जमिनीवर/समुद्री वाऱ्यावर अवलंबून होती. मराठ्यांनी तटीय पाण्यापासून दूर समुद्रात ब्रिटिशांना गुंतवून ठेवण्यासाठी इतकी मोठी जहाजे बांधली नाहीत.

2007 च्या हॉलिवूड चित्रपट पायरेट्स ऑफ द कॅरिबियन: अॅट वर्ल्ड्स एंडमध्ये श्री सुंभजी नावाचे पात्र चित्रित केले आहे, जो मराठा नौदल अधिकारी कान्होजी आंग्रे यांचा मुलगा संभाजीचा कथित संदर्भ आहे.

अॅडमिरल कान्होजी आंग्रे यांच्या स्मरणार्थ भारतीय नौदलाच्या वेस्टर्न नेव्हल कमांडला INS आंग्रे असे नाव देण्यात आले आहे.

भारतीय नौदलाने आपल्या दोन पाणबुड्यांना INS खांदेरी असे नाव दिले आहे त्याच नावाच्या मराठा सागरी किल्ल्यावर

भारतीय टपाल सेवेने मराठा ताफ्यातील गुरब आणि पाल यांचे स्मरणार्थ तिकिट जारी केले.

• भारतीय नौदल
• मराठा साम्राज्य

1. ^ Nayeem, M. A. History of Modern Deccan, 1720/1724-1948: Political and administrative aspects. Abul Kalam Azad Oriental Research Institute. p. 19.
2. ^ Maharashtra, Discover (2020-10-24). "मराठा आरमार दिन". Discover Maharashtra (इंग्रजी भाषेत). 2022-09-02 रोजी पाहिले.