भारतीय विमानांच्या अपहरणांची यादी

भारतीय विमानांच्या अपहरणांची ही यादी भारतीय विमानांवर झालेल्या अपहरण किंवा अपहरणाच्या प्रयत्नांची यादी आहे.

• 1971 जानेवारी 30 : भारतीय एरलाइन्सचे विमान श्रीनगरहून जम्मूला जात असताना जेकेएलएफचे हाशिम कुरेशी आणि अशरफ कुरेशी यांनी अपहरण केले आणि ते लाहोरला नेले. पाकिस्तानचे तत्कालीन परराष्ट्रमंत्री झुल्फिकार अली भुट्टो यांनी तातडीने लाहोरला जाऊन अपहरणकर्त्याची भेट घेतली. 1 फेब्रुवारी रोजी त्यांनी त्यांना अमृतसरला रस्त्याने पाठवलेल्या क्रू आणि प्रवाशांना सोडण्यास सांगितले. विमान भारतात परतण्यासाठी बदली दल पाठवण्यासाठी भारत सरकारने पाकिस्तानची परवानगी मागितली. पाकिस्तानच्या अधिकाऱ्यांनी परवानगी नाकारली आणि 2 फेब्रुवारी रोजी अपहरणकर्त्यांनी विमान जाळले.^[१]
• 1976 सप्टेंबर 10: इंडियन एरलाइन्सचे विमान बोईंग 737 चे दिल्ली पालम विमानतळावरून काश्मीरमधील सहा दहशतवाद्यांच्या गटाने अपहरण केले: सय्यद अब्दुल हमीद दिवानी, सय्यद एम रफीक, एम अहसान राठौर, अब्दुल रशीद मलिक, गुलाम रसूल आणि ख्वाजा गुलाम नबी इटू. सुरुवातीला विमान लिबियाला उड्डाण करण्याचे आदेश दिले, त्या प्रवासासाठी पुरेसे इंधन नाही हे कळल्यानंतर, दहशतवाद्यांच्या नेत्याने पायलट कॅप्टन बी.एन. रेड्डी यांना विमान कराची, पाकिस्तानला जाण्यास सांगितले.^[२] विमानात इंधन भरण्यासाठी त्यांनी पाकिस्तानमधील CAA लाहोर विमानतळावर उतरण्याची आणि इंधन भरण्याची परवानगी घेतली. भारत आणि पाकिस्तान यांच्यातील राजनैतिक संबंध पुन्हा प्रस्थापित झाल्यानंतर आणि पाकिस्तानने बचाव कार्यात मदत केल्यानंतर, जहाजावरील सर्व प्रवासी आणि चालक दल योग्यरित्या भारतात परत आले.^[३] न्याहारी(breakfast) करताना पाण्यासोबत रंगहीन ट्रँक्विलायझर दिले जात असताना अपहरणकर्ते पकडले गेले. सर्व सहा अपहरणकर्त्यांना ताब्यात घेण्यात आले आणि 83 प्रवाशांसह विमान भारतात परत पाठवण्यात आले. या अतिरेक्यांना नंतर "पुराव्याअभावी" पाकिस्तानात सोडण्यात आले.^[४] भारताच्या बाजूने झालेल्या परिणामांमुळे सुरक्षा कर्मचाऱ्यांच्या 11 सदस्यांचे निलंबन करण्यात आले आणि पर्यटन आणि नागरी उड्डयन मंत्री राज बहादूर यांनी या कार्यक्रमाची तपशीलवार आणि "सखोल चौकशी" करण्याचे आदेश देण्याचे आश्वासन दिले. विमानतळ".^[५]

•1978 डिसेंबर 20: इंडियन एरलाइन्सच्या फ्लाइट 410 चे पूर्वीच्या पालम विमानतळ, नवी दिल्ली येथे टचडाउनच्या काही मिनिटांपूर्वी मध्यभागी अपहरण करण्यात आले.^[६] दोन अपहरणकर्ते, भोलानाथ पांडे आणि देवेंद्र पांडे, जे दोघेही युवक काँग्रेसचे सदस्य असल्याची अफवा होती, त्यांनी कलकत्ता ते दिल्लीला जाणाऱ्या देशांतर्गत विमानाने इंडियन एरलाइन्सच्या विमानाचे अपहरण केले. त्यांनी विरोधी पक्षनेत्या इंदिरा गांधी (ज्यांना भारतीय संसदेने अटक केली होती) सोडण्याची आणि त्यांचा मुलगा संजय गांधी यांच्यावरील सर्व खटले मागे घेण्याची मागणी केली. केंद्रातील जनता पक्षाच्या सरकारने राजीनामा द्यावा आणि निघून जावे, अशी मागणीही त्यांनी केली.^[७] सुरुवातीला दोघांनी नेपाळ आणि नंतर बांगलादेशला विमान उड्डाण करण्याची मागणी केली, ती दोन्ही इंधनाच्या कमतरतेमुळे फेटाळण्यात आली. अखेर विमान वाराणसीला नेण्यात आले जेथे विमान उतरवण्यात आले. येथेच उत्तर प्रदेश राज्याच्या मुख्यमंत्र्यांना वाटाघाटीसाठी बोलावण्यात आले होते. बराच गोंधळ आणि चर्चेनंतर दोघांनी प्रवासी आणि चालक दलाला सोडले. माध्यमांच्या उपस्थितीत त्यांच्या आत्मसमर्पणाची दखल घेण्यात आली.^[८]

•1981 सप्टेंबर 29: दिल्लीहून अमृतसरला जाणाऱ्या इंडियन एरलाइन्सचे IC-423 विमान शीख फुटीरतावाद्यांनी अपहरण करून लाहोरला नेले. पाकिस्तानने आपल्या एलिट एसएसजीचा वापर करून कमांडो कारवाई केली, ज्याने विमान साफ ​​केले आणि सर्व प्रवाशांची सुटका केली.^[९]

•1981 नोव्हेंबर 25: एर इंडिया फ्लाइट 224, बोइंग 707 विमान VT-DVB "Kamet" झांबियाहून मुंबईला जात असताना, 65 प्रवासी आणि 13 क्रू मेंबर्ससह, माहे, सेशेल्स येथे इंधन भरण्यासाठी उतरले तेव्हा त्याचे अपहरण करण्यात आले. 43- अनेक प्रकारच्या शस्त्रास्त्रे घेऊन जाणाऱ्या भाडोत्री सैनिकांच्या मजबूत पथकाने विमान डर्बनला नेण्याची मागणी केली जेथे दीर्घकाळ वाटाघाटीनंतर चालक दल आणि प्रवाशांचे दुःस्वप्न संपले.^[१०]

•1982 ऑगस्ट 4: दिल्ली-श्रीनगरहून येणाऱ्या इंडियन एरलाइन्सच्या विमानाचे एका शीख अतिरेक्याने बनावट बॉम्बच्या मदतीने अपहरण केले. गुरबक्ष सिंग म्हणून ओळखल्या जाणाऱ्या अपहरणकर्त्याने विमानाचे अपहरण केले, भारत सरकारने शिखांना त्यांच्या किरपाण (शीख विधी खंजीर) जहाजावर नेऊ नये असे सांगितल्यानंतर थेट प्रत्युत्तर म्हणून स्वतःच्या विधानाने. अपहरण झालेले विमान अमृतसर येथे उतरले (पाकिस्तानातील लाहोर येथे उतरण्याची परवानगी नाकारल्यानंतर. अमृतसरला उतरल्यानंतर त्यांनी आपल्या मागण्यांची यादी तत्कालीन शिरोमणी अकाली दलाचे अध्यक्ष हरचंद सिंग लोंगोवाल आणि तत्कालीन दमदमी टकसाल प्रमुख जर्नेल सिंग यांच्या उपस्थितीतच करू अशी मागणी केली. भिंद्रनवाले, परंतु त्यांनी नंतर एसएडीचे तत्कालीन सरचिटणीस प्रकाशसिंग मजिथा यांच्यासमोर आत्मसमर्पण केले. विमानातील सर्व क्रू आणि प्रवासी ज्यात 70 परदेशी लोक होते त्यांची यशस्वीरित्या सुटका करण्यात आली.^[११]

•1982 ऑगस्ट 20: एका शीख अतिरेक्याने, पिस्तूल आणि हँडग्रेनेडने सशस्त्र, बोईंग 737 चे अपहरण करून 69 जणांना घेऊन जोधपूरहून नवी दिल्लीला जाणाऱ्या विमानाचे नियोजित विमानाचे अपहरण केले. जोधपूर, उदयपूर आणि जयपूर येथे थांबून मुंबईहून दिल्लीला जाणाऱ्या जंप फ्लाइटमध्ये अतिरेकी उदयपूर येथे विमानात चढले. अपहरणकर्त्याची ओळख नंतर अमृतसरमधील इलेक्ट्रिशियन मनजीत सिंग अशी झाली. अतिरेक्याने विमान लाहोरला नेण्याची मागणी केली परंतु पाकिस्तान सरकारने उतरण्याची परवानगी रद्द केल्यानंतर ते आता शक्य झाले नाही. यामुळे विमानाने लाहोर विमानतळावर 42 पेक्षा जास्त वेळा प्रदक्षिणा घातल्याआधी इंधनाची कमतरता भासू लागल्याने अखेर ते अमृतसर येथे उतरवण्यात आले.^[१२] मनजीतने मागितलेल्या विविध मागण्यांमध्ये 8 लाख रुपये जर्मन मार्क्स, पंजाबमधील सत्ता अकाली दलाकडे हस्तांतरित करून मुख्यमंत्रिपद प्रकाशसिंग बादल यांना दिले जावे आणि अर्ध्या शीख सुरक्षा ग्रंथींची सुटका करावी. अपहरणकर्त्याला शेवटी पकडण्यात आले आणि "हॅम हँडेड" पद्धतीने वर्णन केलेल्या गोळ्या घालून ठार केले. विमानातील सर्व प्रवासी आणि कर्मचारी यांची पंजाब पोलीस आणि कमांडोनी यशस्वीरित्या सुटका केली.^[१३] जेम्स बाँड चित्रपट ऑक्टोपसीवर काम करणारा प्रॉडक्शन डिझायनर पीटर लॅमोंट प्रवासी होता.^[१४]

•1984 जुलै 5 : श्रीनगरहून नवी दिल्लीला जाणाऱ्या फ्लाइटमध्ये 254 प्रवासी आणि 10 जणांचा कर्मचारी असलेल्या इंडियन एरलाइन्सच्या IC 405 विमानाचे अपहरण करण्यात आले आणि लाहोर, पाकिस्तानमध्ये उतरण्यास भाग पाडण्यात आले.^[१५] अपहरणकर्ते पिस्तूल, खंजीर आणि स्फोटकांनी सज्ज असल्याचे सांगण्यात आले. अपहरणकर्त्यांनी पाकिस्तानी अधिकाऱ्यांसमोर आत्मसमर्पण केल्याने विमानातील प्रवासी आणि क्रू यांच्यासाठी 17 तासांची परीक्षा संपली, जे ए-300 एरबसमध्ये गुदमरणाऱ्या उष्णतेमध्ये, थोडेसे अन्न आणि पाण्यासह राहिले.^[१६]

•1984 ऑगस्ट 24: सात तरुण अपहरणकर्त्यांनी इंडियन एरलाइन्सचे जेटलाइनर IC 421, दिल्ली ते श्रीनगर या देशांतर्गत विमानात 100 प्रवाशांसह युनायटेड स्टेट्सला नेण्याची मागणी केली. विमान लाहोर, कराची आणि शेवटी दुबईला नेण्यात आले जेथे यूएईच्या संरक्षणमंत्र्यांनी प्रवाशांच्या सुटकेसाठी बोलणी केली. तो भारतातील पंजाब राज्यातील अलिप्ततावादी संघर्षाशी संबंधित होता. त्यानंतर अपहरणकर्त्याचे UAE अधिकाऱ्यांनी भारताकडे प्रत्यार्पण केले, त्यांनी अपहरणकर्त्याकडून जप्त केलेले पिस्तूल सुपूर्द केले.^[१७]

•1986 सप्टेंबर 5: बॉम्बे, भारत येथून न्यू यॉर्क, युनायटेड स्टेट्स येथे 360 प्रवाशांसह पॅन अॅम फ्लाइट 73 बोईंग 747-121 चे कराची येथे जमिनीवर असताना अबू निदाल संघटनेच्या चार सशस्त्र पॅलेस्टिनी पुरुषांनी अपहरण केले. अपहरणाच्या वेळी त्रेचाळीस प्रवासी जखमी किंवा ठार झाले, ज्यात भारत, युनायटेड स्टेट्स, पाकिस्तान आणि मेक्सिकोमधील नागरिकांचा समावेश आहे. सर्व अपहरणकर्त्यांना पाकिस्तानात अटक करून फाशीची शिक्षा सुनावण्यात आली; तथापि, 4 अपहरणकर्ते फरार आहेत. 2016 चा बॉलीवूड चित्रपट नीरजा या इव्हेंटवर आधारित आहे, ज्यामध्ये फ्लाइट पर्सर नीरजा भानोटच्या कृतींवर लक्ष केंद्रित केले आहे.^[१८]

•1993 जानेवारी 22: लखनौ विमानतळावरून दिल्ली-इंदिरा गांधी आंतरराष्ट्रीय विमानतळाकडे जाणाऱ्या इंडियन एरलाइन्सच्या फ्लाइट 810 चे अपहरण करण्यात आले आणि ते लखनौला परत आले. अपहरणकर्त्याने अयोध्येतील बाबरी मशीद पाडल्यानंतर अटक करण्यात आलेल्या सर्व कारसेवकांची सुटका करण्याची आणि रामजन्मभूमीवर मंदिर बांधण्याची मागणी केली होती. सतीश चंद्र पांडे म्हणून ओळखल्या जाणाऱ्या अपहरणकर्त्याने नंतर अपहरणाचे कारण सांगितले, बाबरी मशीद पुनर्निर्मित करण्यात येईल असे पंतप्रधान नरसिंह राव यांच्या आश्वासनाचा निषेध म्हणून. लखनौचे तत्कालीन खासदार, भारताचे माजी पंतप्रधान अटलबिहारी वाजपेयी यांच्याशी बोलल्यानंतर अपहरणकर्त्याने आत्मसमर्पण केले. त्याने बाळगलेला बॉम्बही बनावट असल्याचे निष्पन्न झाले.^{[१९][२०]}

•1993 मार्च 27: इंडियन एरलाइन्सच्या फ्लाइट 439 चे दिल्लीहून मद्रासला जाणाऱ्या एका अपहरणकर्त्याने स्फोटकांनी पट्टे असल्याचा दावा करून अपहरण केले. अपहरणकर्त्याची ओळख नंतर हरियाणातील ट्रक चालक हरी सिंग असे झाली. त्या वेळी चालू असलेल्या हिंदू-मुस्लिम दंगलीचा निषेध म्हणून त्यांनी या अपहरणामागील कारण सांगितले ज्यामध्ये 2,000 हून अधिक लोकांचे प्राण गेले.^[२१] त्याने विमानाला अमृतसरमध्ये उतरण्यास भाग पाडले (लाहोरमध्ये उतरण्याची परवानगी नाकारल्यानंतर) आणि पाकिस्तानमध्ये राजकीय आश्रय देण्याची मागणी केली. पाकिस्तानमध्ये 40 दिवसांचा आश्रय आणि पाकिस्तानी माध्यमांशी बोलण्याची परवानगी या त्याच्या मागण्या फेटाळण्यात आल्या होत्या, परंतु शरण आल्यावर अमृतसर विमानतळावर भारतीय माध्यमांशी बोलण्याची परवानगी देण्यात आली होती. त्यानंतर अपहरणकर्त्याने आत्मसमर्पण केले आणि स्फोटक हेअर ड्रायरच्या वेशात असल्याचे आढळून आले.^[२२]

•1993 एप्रिल 10: लखनौहून दिल्लीला जाणाऱ्या इंडियन एरलाइन्सचे बोईंग 737-2A8, लखनौच्या सरकारी कला महाविद्यालयाच्या चार विद्यार्थ्यांनी अपहरण केले. 4 तरुणांनी लखनौहून टेकऑफ झाल्यानंतर लगेचच विमानाचे नेतृत्व केले आणि ते परत करण्यास भाग पाडले. 4 विद्यार्थ्यांकडे बॉटल होती ज्यात त्यांनी स्फोटक आहे असे म्हणले होते. नंतर ते एक लहान आग लावण्यास सक्षम ज्वालाग्राही द्रव म्हणून ओळखले गेले. त्यांनी महाविद्यालयाच्या अभ्यासक्रमात बदल करणे, प्राध्यापकाचा पुरस्कार रद्द करणे आणि परीक्षा पुढे ढकलण्याची मागणी केली. एका विद्यार्थ्याने त्यांच्या विविध तक्रारींवर 10 मिनिटांची लिटनी कथन केली आणि मागणी केली की जोपर्यंत त्यांना उत्तर प्रदेशच्या राज्यपालांना भेटण्याची परवानगी दिली जात नाही तोपर्यंत ते विमान उडवून देतील. टॉम सेगेव्ह, एक इस्रायली पत्रकार जो फ्लाइटमधील प्रवासी देखील होता, "संपूर्ण गोष्ट एका खेळासारखी होती." प्रवाशांनी अपहरणकर्त्यांकडे फारसे लक्ष दिले नाही आणि ते जे काही करत होते ते करत राहिले. फ्लाइटने 3 तास मंडळांमध्ये उड्डाण केले, तर नियंत्रण टॉवरद्वारे अधिकाऱ्यांशी वाटाघाटी केल्या गेल्या. विमान उतरल्यानंतर प्रवाशांनी अपहरणकर्त्यांवर मात केली आणि परिस्थिती नियंत्रणात आणली. 52 प्रवासी आणि 7 क्रू मेंबर्सपैकी सर्व बिनधास्त आणि बचावले. मारहाण करून जखमी झालेल्या अपहरणकर्त्यांना अधिकाऱ्यांच्या ताब्यात देण्यात आले. 1993 मध्ये विमान अपहरणाचा हा तिसरा प्रयत्न होता.^[२३]

•1993 एप्रिल 24: दिल्लीहून जम्मूमार्गे श्रीनगरला जाणाऱ्या इंडियन एरलाइन्सच्या विमानाचे अपहरण करण्यात आले. अपहरणकर्त्याला विमान लाहोरला न्यायचे होते, परंतु पाकिस्तानी अधिकाऱ्यांनी परवानगी नाकारली. विमान अमृतसर येथे उतरले जेथे अपहरणकर्त्याला ठार करण्यात आले आणि प्रवाशांची सुटका करण्यात आली.^{[२४][२५]}

• 24 डिसेंबर 1999 - 31 डिसेंबर 1999: काठमांडूहून उड्डाण करणारे इंडियन एरलाइन्स फ्लाइट 814, अपहरण करून कंदाहार, अफगाणिस्तान येथे वळवण्यात आले, जे तेव्हा तालिबानच्या ताब्यात होते. आठवडाभर चाललेल्या संघर्षानंतर, भारताने ओलिसांच्या बदल्यात तुरुंगात डांबलेल्या तीन दहशतवाद्यांना सोडण्याचे मान्य केले. एका ओलिसाची चाकूने भोसकून हत्या करण्यात आली आणि "चेतावणीचा हल्ला" म्हणून त्याचा मृतदेह डांबरी वर फेकण्यात आला.^[२६]

आंतरराष्ट्रीय दहशतवादविरोधी संस्थेतील लेख Archived 2007-09-30 at the Wayback Machine.

1. ^ Ranter, Harro. "ASN Aircraft accident Fokker F-27 Friendship 100 VT-DMA Lahore Airport (LHE)". aviation-safety.net. 2022-10-05 रोजी पाहिले.
2. ^ April 15, Najmul Hasan; October 15, 2015 ISSUE DATE:; April 16, 1976UPDATED:; Ist, 2015 16:37. "Hijacking of Indian Airlines Boeing 737: What really happened". India Today (इंग्रजी भाषेत). 2022-10-05 रोजी पाहिले.CS1 maint: extra punctuation (link) CS1 maint: numeric names: authors list (link)
3. ^ April 15, Najmul Hasan; October 15, 2015 ISSUE DATE:; April 16, 1976UPDATED:; Ist, 2015 16:37. "Hijacking of Indian Airlines Boeing 737: What really happened". India Today (इंग्रजी भाषेत). 2022-10-05 रोजी पाहिले.CS1 maint: extra punctuation (link) CS1 maint: numeric names: authors list (link)
4. ^ Ranter, Harro. "ASN Aircraft accident Boeing 737-200 registration unknown Lahore Airport (LHE)". aviation-safety.net. 2022-10-05 रोजी पाहिले.
5. ^ April 11, Sunil Sethi; September 30, 2015 ISSUE DATE:; April 15, 1976UPDATED:; Ist, 2015 16:36. "Indian Airlines Boeing-737 hijack: Passengers, crew members return safely to Delhi". India Today (इंग्रजी भाषेत). 2022-10-05 रोजी पाहिले.CS1 maint: extra punctuation (link) CS1 maint: numeric names: authors list (link)
6. ^ December 9, india today digital; January 15, 2014 ISSUE DATE:; December 19, 1979UPDATED:; Ist, 2014 17:11. "Indian Airlines Boeing 737 hijacking: A black political comedy". India Today (इंग्रजी भाषेत). 2022-10-05 रोजी पाहिले.CS1 maint: extra punctuation (link) CS1 maint: numeric names: authors list (link)
7. ^ "The IC 410 Hijacking Case: A Shameful Example of the Congress' Dangerous Contempt for the Rule of Law". www.vifindia.org (इंग्रजी भाषेत). 2022-10-05 रोजी पाहिले.
8. ^ "The IC 410 Hijacking Case: A Shameful Example of the Congress' Dangerous Contempt for the Rule of Law". www.vifindia.org (इंग्रजी भाषेत). 2022-10-05 रोजी पाहिले.
9. ^ Kaufman, Michael T.; Times, Special To the New York (1981-09-30). "SIKH SEPARATISTS HIJACK INDIAN JETLINER TO PAKISTAN" (इंग्रजी भाषेत). ISSN 0362-4331.
10. ^ Oct 13, PTI /; 2006; Ist, 16:40. "Captain hosts his hijacker | India News - Times of India". The Times of India (इंग्रजी भाषेत). 2022-10-05 रोजी पाहिले.CS1 maint: numeric names: authors list (link)
11. ^ India, Press Trust of (2013-08-26). "Man behind 1982 hijacking dies at 78".
12. ^ August 27, Gobind Thukral ASOKA RAlNA; September 15, 2013 ISSUE DATE:; August 28, 1982UPDATED:; Ist, 2014 12:06. "Amritsar electrician hijacks Indian Airlines aircraft to Lahore, shot dead". India Today (इंग्रजी भाषेत). 2022-10-05 रोजी पाहिले.CS1 maint: extra punctuation (link) CS1 maint: numeric names: authors list (link)
13. ^ August 27, Gobind Thukral ASOKA RAlNA; September 15, 2013 ISSUE DATE:; August 28, 1982UPDATED:; Ist, 2014 12:06. "Amritsar electrician hijacks Indian Airlines aircraft to Lahore, shot dead". India Today (इंग्रजी भाषेत). 2022-10-05 रोजी पाहिले.CS1 maint: extra punctuation (link) CS1 maint: numeric names: authors list (link)
14. ^ Ranter, Harro. "ASN Aircraft accident Boeing 737-200 registration unknown Amritsar Airport (ATQ)". aviation-safety.net. 2022-10-05 रोजी पाहिले.
15. ^ July 31, Raju Santhanam; July 31, 1984 ISSUE DATE:; April 24, 1984UPDATED:; Ist, 2014 16:42. "Indian Airlines airbus hijacking to Lahore adds bizarre twist to Punjab saga". India Today (इंग्रजी भाषेत). 2022-10-05 रोजी पाहिले.CS1 maint: extra punctuation (link) CS1 maint: numeric names: authors list (link)
16. ^ Stevens, William K. (1984-07-06). "INDIAN JET CARRYING Z264 HIJACKED TO PAKISTAN, REPORTEDLY BY SIKHS" (इंग्रजी भाषेत). ISSN 0362-4331.
17. ^ September 15, Raju Santhanam DILIP BOBB; September 15, 1984 ISSUE DATE:; April 29, 1984UPDATED:; Ist, 2014 14:02. "Longest hijack in Indian aviation history by Khalistan activists meets anti-climactic end". India Today (इंग्रजी भाषेत). 2022-10-05 रोजी पाहिले.CS1 maint: extra punctuation (link) CS1 maint: numeric names: authors list (link)
18. ^ www.asiantribune.com http://www.asiantribune.com/news/2010/01/16/pan-am-flight-73-alleged-hijacker-%E2%80%98killed%E2%80%99-drone-attack-pakistan. 2022-10-05 रोजी पाहिले. Missing or empty |title= (सहाय्य)
19. ^ Ranter, Harro. "ASN Aircraft accident unknown registration unknown Lucknow (LKO)". www.asndata.aviation-safety.net. 2022-10-05 रोजी मूळ पान पासून संग्रहित. 2022-10-05 रोजी पाहिले.
20. ^ "Plane hijacker once surrendered after talking to AB Vajpayee". Inshorts - Stay Informed (इंग्रजी भाषेत). 2022-10-05 रोजी पाहिले.
21. ^ "In 1993, A Truck Driver Got So Angry At Communal Violence That He Hijacked A Plane!". IndiaTimes (इंग्रजी भाषेत). 2018-03-27. 2022-10-05 रोजी पाहिले.
22. ^ Ranter, Harro. "ASN Aircraft accident Airbus A320-231 registration unknown Amritsar-Raja Sansi Airport (ATQ)". aviation-safety.net. 2022-10-05 रोजी पाहिले.
23. ^ Ranter, Harro. "ASN Aircraft accident Boeing 737-2A8 registration unknown Lucknow-Amausi Airport (LKO)". aviation-safety.net. 2022-10-05 रोजी पाहिले.
24. ^ Ranter, Harro. "ASN Aircraft accident Boeing 737-2A8 registration unknown Amritsar-Raja Sansi Airport (ATQ)". www.asndata.aviation-safety.net. 2022-10-05 रोजी मूळ पान पासून संग्रहित. 2022-10-05 रोजी पाहिले.
25. ^ "List of hijackings of Indian aeroplanes". Wikipedia (इंग्रजी भाषेत). 2022-09-28.
26. ^ Ranter, Harro. "ASN Aircraft accident Airbus A300B2-101 VT-EDW Kandahar Airport (KDH)". aviation-safety.net. 2022-10-05 रोजी पाहिले.