भारतीय मोर

भारतीय मोर
भारतीय मोर लांडोर
प्रजातींची उपलब्धता
मुबलक  (IUCN 3.1)
शास्त्रीय वर्गीकरण
जीवसृष्टी: प्राणी वंश: कणाधारी जात: पक्षी वर्ग: कुक्कुटाद्या कुळ: कुक्कुटाद्य जातकुळी: पावो जीव: क्रिस्टॅटस
शास्त्रीय नाव
पावो क्रिस्टॅटस कार्ल लिनेयस, १७५८
भारतीय मोराचे वसतिस्थान
इतर प्रकार
पावो लिन्नॉस पावो म्युटिकस

भारतीय मोर (Pavo cristatus), ज्याला निळा मोर म्हणूनही ओळखले जाते, ही भारतीय उपखंडातील मूळ मोराची प्रजाती आहे. भारताव्यतिरिक्त इतर अनेक देशांमध्ये देखील हा सापडतो. मोर पक्षात मादी मोरास लांडोर म्हणून संबोधले जाते.

भारतीय मोर लैंगिक द्विरूपतेचे एक उत्तम उदाहरण आहे. नर मोर चमकदार रंगाचा असतो, मुख्यत: निळ्या पंखासारखा स्पॅटुला-टिप्ड वायरसारख्या पंखांचा शिखर असतो आणि लांबलचक वरच्या-शेपटीच्या गुप्त पंखांनी बनलेल्या लांब ट्रेनसाठी ओळखला जातो ज्यात रंगीबेरंगी डोके असतात. हे ताठ पिसे एका गोल पंख्यामध्ये उभे केले जातात आणि मिलनाच्यावेळी प्रदर्शन करत थरथरतात. मोराच्या पंखांची लांबी आणि आकार विस्तृत असूनही, मोर उडण्यास सक्षम आहेत. लांडोरीला नराप्रमाणे पिसारा नसतो, त्यांचा चेहरा फिका असतो आणि मानेचा भाग फिकट हिरवा असतो आणि मंद तपकिरी लहान पिसारा असतो.

भारतीय मोर प्रामुख्याने जमिनीवर मोकळ्या जंगलात किंवा लागवडीखालील जमिनीवर राहतात. ते फळे, शेंगा, धान्याचे बीज खातात. याशिवाय ते छोटे साप, सरडे, खारुताई, लहान उंदीर आणि इतर छोटछोटे सरपटणारे प्राणी खातात यांचीही शिकार करतात. त्यांच्या मोठ्या आवाजामुळे त्यांना शोधणे सोपे होते आणि जंगलात अनेकदा हा आवाज वाघासारख्या शिकारीप्राण्याची उपस्थिती दर्शवन्यासाठी काढला जातो. मोर आणि लांडोर जमिनीवर लहान गटांमध्ये विचरण करतात. धोक्याच्या वेळी थेट उडण्याऐवजी सामान्यत: जमिनीवरच्या वाढलेल्या गवतातून लपत पायी पळून जाण्याचा प्रयत्न करतात. फार आवश्यक असेल तरच ते उंच झाडांवर उडून बसतात.^[१]

मोराच्या विस्तृत रंगसंगतीचे कारण शतकाहून अधिक काळापासून वादातीत आहे. १९व्या शतकात, चार्ल्स डार्विनला देखील याचे कोडे पडले होते, जे सामान्य नैसर्गिक निवडीद्वारे स्पष्ट करणे कठीण होते. याबाबत डार्विनचा सिद्धांत, 'लैंगिक निवड' देखील जगात सर्वत्र स्वीकारला गेला नाही. २० व्या शतकात, अमोट्झ झहावीने असा युक्तिवाद केला की ही रंगसंगती एक शारीरिक क्षमतेचे लक्षण आहे आणि नर मोर त्यांच्या मोठ्या पिसाऱ्याद्वारे आपल्या निरोगीपणाचे संकेत देत असतात. यावर तज्ज्ञात अजूनही मतभेद दिसून येतात.

मोर हा मोठ्या आकाराचा पक्षी आहे, यात नराची लांबी १००–११५ सेंमी (३९–४५ इंच) आणि पूर्ण वाढ झालेल्या पिसाऱ्याच्या शेवटी १९५–२२५ सेंमी (७७–८९ इंच) इतकी असते. तर वजन ४–६ किलो (८.८–१३ पौंड) पर्यंत असते. लांडोर म्हणजेच मादी, सुमारे ९५ सेंमी (३७ इंच) लांबीच्या असतात आणि वजन २.७५–४ किलो (६.१–८.८ पौंड) पर्यंत असते. भारतीय मोर हे फासियानिडी कुळातील सर्वात मोठे आणि वजनदार पक्षी आहेत. मोराव्यतिरिक्त या कुळात, फक्त वन्य टर्की पक्षी मोठा होतो. हिरव्या मोराचा भारतीय प्रजातीच्या निळ्या मोराच्या नरापेक्षा सरासरी लांब पिसारा असूनही तो शरीराच्या तुलनेत थोडा लहान असतो. शरीराचा आकार, रंग आणि तुऱ्याचा आकार त्यांना त्यांच्या मूळ वितरण श्रेणीमध्ये निर्विवाद बनवतो. नर मोराच्या डोक्यावरील तुरा किंवा मुकुट निळसर धातूच्या रंगाचे असतो, डोक्यावरील पंख लहान आणि कुरळे असतात. डोळ्याच्या वर एक पांढरा पट्टा आणि डोळ्याखाली चंद्रकोर आकाराचा पांढरा ठिपका उघड्या पांढऱ्या त्वचेमुळे तयार होतो. डोक्याच्या बाजूंना इंद्रधनुषी हिरवट निळे पंख असतात. पाठीवर काळ्या आणि तांबेरी खुणा असलेले खवलेयुक्त हिरवे आणि सप्तरंगी पिसे असतात. माने नंतरचा भाग आणि पंख गडद पट्टेदार काळ्या रंगात सुरुवातील तांबूस पिंगट आणि पुढे काळसर असतात. शेपटी गडद तपकिरी असते आणि पाठीवरून सुरू झालेला पिसारा शेपटीच्या वर लांबलचक २०० पेक्षा जास्त पिसांनी बनलेला असतो. जवळजवळ सर्व पिसे एका मोठ्या डोळ्याच्या आकारात असतात. काही बाह्य पिसांमध्ये ठिपके नसतात आणि ते चंद्रकोरीच्या आकाराच्या काळ्या टोकाने संपतात. शेपटीच्या खाली काळ्या रंगाची गडद तकतकीत हिरवी छटा आहे. मांड्या पिवळसर रंगाच्या असतात. नराच्या मागच्या पायाच्या बोटाच्या वरच्या पायावर एक झुपका असतो. ^{[२] [३]}

भारतीय मोराचे अनेक रंग उत्परिवर्तन आहेत. नैसर्गिक वातावरणात हे क्वचितच आढळतात, परंतु बंदिस्त स्वरूपात निवडक प्रजननाद्वारे त्याचे संवर्धन केल्या गेले आहे. काळ्या खांद्याचे मोर सुरुवातीला भारतीय मोराची उपप्रजाती (P. c. nigripennis) (किंवा अगदी एक वेगळी प्रजाती (P. nigripennis)) म्हणून गणली जात होती.^[४] परंतु नंतर सखोल अभ्यास केल्यावर हा केवळ अनुवांशिक भिन्नतेचा प्रकार आहे असे निरदर्शनास आले. या उत्परिवर्तनात, प्रौढ नर काळ्या पंखांनी मेलेनिस्टिक असतो. ^{[५] [६]} निग्रिपेनिस उत्परिवर्तन असलेले तरुण पक्षी फिकट तपकिरी-पिवळ्या पंखांसह मलईदार पांढऱ्या रंगाचे असतात. काही मोरांमध्ये जनुकीय बदल होऊन मेलेनिझम निर्माण होतो, ज्यामुळे पांढरा मोर हा प्रकार निर्माण झाला.^{[७] [८]}

हिरव्या मोराचा नर (पावो म्युटिकस) आणि भारतीय मोराची मादी (पी. क्रिस्टॅटस) यांच्यातील संकरातून "स्पाल्डिंग" नावाचा एक वेगळा प्रकार निर्माण झाला, ज्याचे नाव कॅलिफोर्नियातील पक्षीप्रेमी कीथ स्पाल्डिंग वरून ठेवले गेले.^[९] असे जनुकीय बदल झालेल्या वंशाचे पक्षी जंगलात सोडल्यास काही समस्या उद्भवू शकतात. कारण अशा संकरित मोराची आणि त्यांच्या संततीची व्यवहार्यता बऱ्याचदा कमी होते, ज्याला जीवशास्त्रातील 'हल्डेनचे नियम' आणि 'प्रजनन उदासीनता' कारणीभूत ठरतात.^{[१०] [११]}

भारतीय मोर हा भारतीय उपखंडात सर्वत्र आढळणारा मोर आहे, हा श्रीलंकेच्या कोरड्या सखल भागात देखील आढळतो. भारतीय उपखंडात, प्रामुख्याने १,८०० मीटर (५,९००फूट) ते जास्तीत जास्त २,००० मीटर (६,०००फूट) उंचीपर्यंत यांचा आढळ दिसून येतो.^[१२] ही प्रजाती ओलसर तसेच कोरड्या पानझडी जंगलात आढळते. परंतु लागवडीखालील प्रदेशात आणि मानवी वस्तीच्या आसपास देखील यांचा वावर दिसून येतो, विशेष करून जेथे पाणी उपलब्ध आहे तेथे हे जास्त प्रमाणात उपलब्ध असतात. उत्तर भारतातील बऱ्याच भागांमध्ये, धार्मिक श्रद्धेमुळे यांना आदर संरक्षण प्राप्त झाले असून ते आसपासच्या परिसरात खरकटे, टाकाऊ पदार्थ यावर निर्वाह करतात.

पाश्चात्य देशात सर्वप्रथम भारतीय मोराचा प्रसार अलेक्झांडर द ग्रेटने युरोपमध्ये केला, असा एक कयास आहे.^[१३] तर दुसऱ्या बाजूला हा पक्षी ४५० ई.पूर्व अथेन्सला पोहोचला होता आणि कदाचित त्याआधीही त्याची ओळख झाली असावी असाही एक मतप्रवाह आढळून येतो.^[१४] त्यानंतर ते जगाच्या इतर अनेक भागांमध्ये वितरित झाले आणि काही भागात ते जंगली देखील बनले.^[१]

भारतीय मोराचा प्रसार युनायटेड स्टेट्स, मेक्सिको, होंडुरास, कोस्टा रिका, कोलंबिया, गयाना, सुरीनाम, ब्राझील, उरुग्वे, अर्जेंटिना, दक्षिण आफ्रिका, स्पेन, पोर्तुगाल, मादागास्कर, मॉरिशस, रियुनियन, प्यूडोनिया, पापुना, ऑस्ट्रेलिया, न्यू झीलंड, क्रोएशिया आणि लोकरम बेट इत्यादी ठिकाणी झालेला आहे.^[१५]

मोर हे नराच्या पिसाऱ्याच्या विलक्षण आणि मोहक रूपासाठी ओळखले जातात. मोराचा पिसारा हा त्यांच्या पाठीवरून वाढलेला असतो, परंतु त्याला गैरसमजुतीने मोराची शेपूट समजले जाते. प्रत्यक्षात पिसारा हा शेपटीच्या वरच्या प्रचंड लांब वाढलेल्या आवरणांनी बनलेला असतो. मोराची शेपटी ही तपकिरी आणि पिसाऱ्यापेक्षा बरीच लहान असते. पिसाऱ्याचा रंग हा कोणत्याही हिरव्या किंवा निळ्या रंगद्रव्यांमुळे नसून पंखांच्या सूक्ष्म रचना आणि परिणामी त्यातून निर्माण झालेल्या दृष्टीभ्रमामुळे दिसून येतो.^[१६] मोराच्या पिसाऱ्याचे लांब पंख हे त्यांच्या आयुष्याच्या दुसऱ्या वर्षानंतरच विकसित होतात. पूर्ण विकसित मोरपीस चार वर्षांपेक्षा जुन्या पक्ष्यांमध्ये आढळतात. उत्तर भारतात, ते प्रत्येक फेब्रुवारीमध्ये विकसित होऊ लागतात आणि ऑगस्टच्या शेवटी तयार होतात. ^[१७] उड्डाणाच्या वेळी वापरल्या जाणाऱ्या पिसांचा रंग वर्षभर दिसून येतो.^[१८]

मोर जमिनीवर लहान गटांमध्ये वावरत असतात, ज्यात सामान्यतः एक नर आणि ३ ते ५ माद्या असतात. प्रजननाच्या हंगामानंतर, कळपात फक्त माद्या आणि तरुण पक्षी असतात. मोर पहाटे उघड्यावर आढळतात आणि दिवसाच्या उष्णतेमध्ये ते सावलीत विसावतात. त्यांना धूळ-स्नान करणे फार आवडते आणि संध्याकाळी पाणी पिण्यासाठी ठराविक पानवट्यावर गटागटाने पोहोचतात. त्यांना जेव्हा धोक्याची जाणीव होते तेव्हा ते सहसा धावत सुटतात आणि क्वचितच उड्डाण करतात.^[१]

मोर विशेषतः प्रजनन हंगामात मोठ्याने आवाज देतात. रात्रीच्या वेळी ते घाबरून कॉल करू शकतात आणि शेजारचे पक्षी मालिकेसारख्या रिलेमध्ये कॉल करू शकतात. दोन्ही लिंगांद्वारे सामान्यतः तयार केलेल्या सहा अलार्म कॉल्सशिवाय मोरांमध्ये जवळपास सात भिन्न कॉल प्रकार ओळखले गेले आहेत. ^[१९]

मोर रात्रीच्या वेळी गटांमध्ये उंच झाडांवर बसतात परंतु कधीकधी खडक, इमारती किंवा तोरणांचा वापर करू शकतात. गीरच्या जंगलात त्यांनी नदीकाठची उंच झाडे निवडली. ^{[२०] [२१]} पक्षी संध्याकाळच्या वेळी येतात आणि कोंबड्याच्या झाडांवर त्यांचे स्थान घेण्यापूर्वी वारंवार फोन करतात. ^[२२] या ठिकाणी एकत्र येण्याच्या सवयीमुळे, या ठिकाणी लोकसंख्येचा अनेक अभ्यास केला जातो. लोकसंख्येची रचना नीट समजलेली नाही. उत्तर भारतातील (जोधपूर) एका अभ्यासात, 100 स्त्रियांमागे पुरुषांची संख्या 170-210 होती, परंतु दक्षिण भारतातील (इंजर) रोस्ट साइटवर संध्याकाळच्या मोजणीचा समावेश असलेल्या अभ्यासात 100 स्त्रियांमागे 47 पुरुषांचे प्रमाण सुचवले आहे. ^[२३]

अनेक संस्कृतींमध्‍ये प्रख्यात असलेला, मोराचा वापर अनेक प्रतिष्ठित निरूपणांमध्ये केला गेला आहे, ज्यात 1963 मध्ये भारताचा राष्ट्रीय पक्षी घोषित करण्यात आला आहे. ^[१] संस्कृतमध्ये मयुरा म्हणून ओळखल्या जाणाऱ्या मोराला तेव्हापासून भारतात एक कल्पित स्थान मिळाले आहे आणि मंदिर कला, पौराणिक कथा, कविता, लोकसंगीत आणि परंपरांमध्ये त्याचे वारंवार चित्रण केले जाते. ^[२४] मयुराची संस्कृत व्युत्पत्ती मारण्यासाठी मी मूळपासून आहे आणि याचा अर्थ "सापांचा मारेकरी" असा होतो. ^[२५] अशीही शक्यता आहे की संस्कृत शब्द हा प्रोटो-द्रविडियन *mayVr (म्हणून मोरासाठी तमिळ शब्द மயில் (mayil) ) किंवा प्रादेशिक वांडरवॉर्ट कडून घेतलेला आहे. ^{[२६] [२७]} बऱ्याच हिंदू देवता पक्ष्याशी संबंधित आहेत, कृष्णाला बहुतेक वेळा त्याच्या डोक्याच्या पट्टीमध्ये पंखाने चित्रित केले जाते, तर शिवाचे उपासक पक्ष्याला युद्धाचा देव, कार्तिकेय (स्कंद किंवा मुरुगन म्हणून देखील ओळखले जाते) या पक्ष्याशी संबंधित आहेत. उत्तर रामायणातील एका कथेत देवांच्या मस्तकाचे वर्णन केले आहे, इंद्र, जो रावणाचा पराभव करू शकला नाही, त्याने मोराच्या पंखाखाली आश्रय घेतला आणि नंतर त्याला "हजार डोळे" आणि सर्पांपासून निर्भयतेचा आशीर्वाद दिला. ^[२५] आणखी एका कथेत इंद्राला हजार व्रणांनी शाप मिळाल्यानंतर त्याचे हजार डोळ्यांनी मोरात रूपांतर झाले आणि हा शाप विष्णूने दूर केला. ^[२८]

बौद्ध तत्त्वज्ञानात, मोर शहाणपणाचे प्रतिनिधित्व करतो. ^[२९] मोराच्या पिसांचा वापर अनेक विधी आणि सजावटीत केला जातो. भारतीय मंदिर वास्तुकला, जुनी नाणी, कापड यांमध्ये मोराचे आकृतिबंध व्यापक आहेत आणि कला आणि उपयुक्ततेच्या अनेक आधुनिक वस्तूंमध्ये त्यांचा वापर सुरू आहे. ^[१४] भारताच्या अनेक भागात आढळणारी एक लोकमान्यता अशी आहे की मोर मोराच्या बरोबर संभोग करत नाही तर ती इतर मार्गांनी गर्भधारणा करते. या कथांमध्ये भिन्नता आहे आणि मोर त्याच्या कुरूप पायांकडे पाहतो आणि रडतो या कल्पनेचा समावेश आहे ज्यामध्ये मोराचे अश्रू ओघळतात ज्यामुळे तोंडी गर्भधारणा होते तर इतर प्रकारांमध्ये चोचीपासून चोचीत शुक्राणूंचे हस्तांतरण समाविष्ट असते. ^[३०] भारतीय कावळ्यांच्या प्रजातींबाबतही अशाच प्रकारच्या कल्पना मांडल्या गेल्या आहेत. ^[३१] ग्रीक पौराणिक कथांमध्ये हेरा आणि आर्गसच्या कथेत मोराच्या पिसाराचा उगम स्पष्ट केला आहे. ^[९] येझिदी धर्मातील येझिदी धर्माची मुख्य व्यक्तिमत्व, मेलेक टॉस, सर्वात सामान्यपणे मोर म्हणून चित्रित केली जाते. ^{[३२] [३३]} यूएस एनबीसी आणि पीटीव्ही टेलिव्हिजन नेटवर्क आणि श्रीलंकन एरलाइन्सच्या लोगोमध्ये आजही मोराचे स्वरूप मोठ्या प्रमाणावर वापरले जाते.

1850 च्या अँग्लो-इंडियन वापरात, मोर म्हणजे सकाळी स्त्रिया आणि सज्जनांना भेट देणे. 1890 च्या दशकात, ऑस्ट्रेलियातील "पीकॉकिंग" या शब्दाचा संदर्भ जमिनीचे सर्वोत्तम तुकडे ("डोळे उचलणे") विकत घेण्याच्या प्रथेचा आहे जेणेकरून आजूबाजूच्या जमिनी अमूल्य बनवल्या जातील. ^[३४] "पीकॉक" हा इंग्रजी शब्द अशा माणसाचे वर्णन करण्यासाठी वापरला गेला आहे जो खूप गर्विष्ठ आहे किंवा त्याच्या कपड्यांवर खूप लक्ष देतो. ^[३५]

एक सोनेरी मोर ( यिद्दीशमध्ये, डि गोल्डन पेव्ह ) काही लोक अश्केनाझी ज्यू संस्कृतीचे प्रतीक मानतात आणि यिद्दीशमधील अनेक लोककथा आणि गाण्यांचा विषय आहे. ^{[३६] [३७]} युरोपियन हेरल्ड्रीमध्ये मोरांचा वारंवार वापर केला जातो. हेराल्डिक मोर बहुतेक वेळा दर्शकांना तोंड देत आणि त्यांच्या शेपटी दर्शविल्या जातात. या पोझमध्ये, मोराचा उल्लेख "त्याच्या अभिमानामध्ये" आहे. मोराच्या शेपट्या, बाकीच्या पक्ष्यांपासून वेगळ्या, ब्रिटिश हेरल्ड्रीमध्ये दुर्मिळ आहेत, परंतु जर्मन प्रणालींमध्ये वारंवार वापरल्या जातात. ^[३८]

• नाचणारा मोर बी.बी.सी. वाईल्ड लाईफ संकेतस्थळ. चलचित्र.