Jump to content

भक्ती योग

भक्ती योग किंवा भक्ती मार्ग (शब्दशः भक्तीचा मार्ग), हिंदू धर्मातील एक आध्यात्मिक मार्ग किंवा किंवा आध्यात्मिक साधनेचा एक प्रकार ज्यामध्ये आपल्या आवडत्या किंवा इष्टदेवतेला प्रेमभावाने पूजिले जाते.[१][२] ज्ञान योग आणि कर्म योग याबरोबरच हिंदूंच्या आध्यात्मिक साधनांमधील हा एक मार्ग आहे. ही परंपरा अत्यंत प्राचीन आहे. श्वेताश्वतर उपनिषदामध्ये भक्तीची व्याख्या सहभाग, समर्पण आणि कोणत्याही प्रयत्नामध्ये असलेली आत्मीयता अशी केली गेली आहे.[३] मोक्ष मिळविण्यासाठी सांगितल्या गेलेल्या तीन आध्यात्मिक मार्गांपैकी एक म्हणून भक्ती योगाची भगवद्गीतेमध्ये सखोल चर्चा केली गेली आहे.[४]

भक्त म्हणून आपल्या इष्टदेवतेच्या बाबतीत प्रत्येकाची वैय्यक्तिक आवड निरनिराळी असू शकते.[५] यामध्ये गणेश, कृष्ण, राधा, राम, सीता, विष्णू, लक्ष्मी, सरस्वती, शिव, पार्वती, दुर्गा यासारख्या देवतांचा समावेश असू शकतो.

दक्षिण भारतातील तामिळनाडू येथे अंदाजे ख्रिस्ताब्द १००० च्या मध्यापासून सुरू झालेला आणि या देवतांचा समावेश असलेला हा भक्तीमार्ग भक्ती चळवळीमुळे आणखी वाढला. या चळवळीचे नेतृत्व शैव नयनार [६] आणि वैष्णव आळवार संत यांनी केले. त्यांच्या संकल्पना व साधनेमुळे १२व्या ते १८व्या शतकात संपूर्ण भारतात भक्ती काव्य आणि भक्ती यांना प्रेरणा मिळाली.[७] वैष्णव पंथ, शैव पंथ आणि शाक्त पंथ या मार्गातील धार्मिक साधनेचा भक्ती मार्ग हा एक भाग आहे.[८][९][१०]

तत्त्वज्ञान

हिमाचल प्रदेशातील हिंदूंची भक्तीयोग साधना.

भक्ती हा संस्कृत हा शब्द मूळ धातू किंवा क्रियापद भज् वरून आला आहे, ज्याचा अर्थ आहे, "विभागणे, वाटणे, सहभागी होणे, भाग घेणे, भाग असणे".[२][११][१२] "आत्मीयता, भक्तीभाव, आवड, आदर, विश्वास किंवा प्रेम, पूजा, आध्यात्मिकतेप्रती असलेली पावित्र्याची भावना, धार्मिक मूल्ये किंवा मुक्तीचे मार्ग" असेही या शब्दाचे अर्थ होतात.[१३]

योग या शब्दाचा शब्दशः अर्थ "युती किंवा जोडणे" असा आहे आणि या संदर्भात याचा अर्थ असा मार्ग जो "मुक्ती, मोक्ष" मिळवून देतो असा होतो.[९] इथे उल्लेखिलेला योग म्हणजे आपल्या आत्म्याशी (आपले खरे स्वरूप) ब्रह्म (अंतिम सत्य) या संकल्पनेद्वारा "एकत्र होणे, जोडले जाणे" असा आहे.

सम्राट कुमार यांच्या मते, भक्ती योग ही "दैवी प्रेम गूढवादाची" एक भारतीय परंपरा असून, एक आध्यात्मिक मार्ग "जो आत्मा, परमात्मा आणि सर्व प्राणिमात्र यांच्यामध्ये असलेले ऐक्य आणि सुसंवाद अगदी जवळून समजण्यासारखाच आहे, जसा एखादा शाश्वत आनंदच जणू!"[१४] योग जर्नलमध्ये नमूद केल्याप्रमाणे योग अभ्यासक डेव्हिड फ्रेली यांनी आपल्या पुस्तकात लिहिले आहे की, भक्ती योगात "मन, भावना आणि इंद्रिय हे सर्व एकवटून परमात्म्यावर लक्ष केंद्रित केले जाते." [१५]

भगवद्गीता

भगवद्गीतेमध्ये शिकवल्या जाणा three ्या तीन योगांपैकी एक म्हणजे भक्ती योग. भक्ती योग, पीटर बिशपच्या मते, अध्यात्माचा मार्ग म्हणून वैयक्तिक भक्ताची भक्तीची प्रेमळ भक्ती. इतर दोन मार्ग म्हणजे ज्ञान योग, शहाणपणाचा मार्ग जिथे एखादी व्यक्ती ज्ञान आणि अंतर्ज्ञानी आत्म-आकलन आत्म्यास अनुसरते म्हणून करते, तर कर्म योग हा सद्गुण क्रियेचा (कर्म) मार्ग आहे किंवा योग्य गोष्टी केल्याबद्दल बक्षिसाची अपेक्षा किंवा परिणामही होत नाहीत किंवा निश्कमा कर्म .[९][१६] नंतर, हिंदू धर्मातील नवीन चळवळींमुळे राज योग चौथा आध्यात्मिक मार्ग म्हणून जोडला गेला, परंतु इतर तीनही वेगळ्या म्हणून हे सर्वमान्यपणे मान्य केले जात नाही.[१७][१८]

भागवत पुराण

भागवत पुराण हा वैष्णव परंपरेतील एक लोकप्रिय आणि प्रभावशाली ग्रंथ असून त्यात ईश्वर प्रणिधानाबद्दल (एखाद्या आवडत्या दैवताची भक्ती) ऊहापोह केला आहे. संस्कृत ग्रंथात विशेषतः "नारायण, कृष्ण" या दृष्टीने विष्णूच्या अवतारांना भक्तीचे विविध रूप दिले गेले आहेत. एडविन ब्रायंट आणि अन्य विद्वानांच्या मते,[१९] या मजकुरामध्ये शिकवलेला भक्ती योग पतंजली आणि भगवद्गीतेच्या योग सूत्रांनी प्रेरित केला आहे आणि ते "वैयक्तिक स्वतःच्या अंतिम सत्यांवर आणि वैयक्तिक ईश्वराशी असलेल्या त्याच्या प्रेमळ नात्यावर लक्ष केंद्रित करतात. ".[२०] भागवत पुराणातील सादरीकरण अमूर्त शब्दांत नाही तर भक्ती योगाचे ध्येय असलेल्या "हृदय व मनाला मोहक व रम्य किस्से" या माध्यमातून दिले आहे.[२१]

परंपरा

भगवद्गीतेच्या ७व्या अध्यायात म्हटल्याप्रमाणे हिंदू धर्मामध्ये भक्ती योग अनुसरणाऱ्या भक्तांचे चार प्रकार पडतात.[२२][२३] काहीजण भक्ती मार्ग अनुसरतात कारण, ते चिंता किंवा त्यांच्या जीवनातील परिस्थितीमुळे खूपच तणावाखाली असतात आणि त्यामुळे ते भक्ती योगाकडे एक दिलासा देणारा मार्ग म्हणून बघतात. दुसऱ्या प्रकारातील भक्त देवाला जाणून घेण्याच्या कुतूहलापोटी आणि त्यांची बौद्धिक जिज्ञासा शमविण्यासाठी भक्ती मार्गाचे अनुसरण करतात. तिसऱ्या प्रकारचे भक्त या किंवा पुढच्या जीवनात चांगली फळे मिळावीत म्हणून भक्ती मार्गाचे अनुसरण करतात. चौथ्या प्रकारचे भक्त देवावर केवळ शुद्ध प्रेमभावनेने प्रेम करतात. त्या दिव्या प्रेमाच्या अनुभवापलीकडे त्यांना त्यातून काहीही जाणून घ्यायचे किंवा मिळवायचे नसते.[२४]

हिंदू धर्मात, भक्ती योग म्हणजे आपल्या आवडत्या दैवताला प्रेमभावाने प्राप्त करण्यासाठीचा आध्यात्मिक मार्ग[२५][२६]

या हिंदू ग्रंथांनुसार, जे केवळ त्यांच्या देवावरील प्रेमाच्या अनुभवासाठी भक्ती करतात, त्यांची म्हणजेच वरीलपैकी चौथी ही सर्वोच्च आध्यात्मिक पातळी आहे.[२३][२७] भगवद्गीतेमध्ये असे म्हणले आहे की, या चारही प्रकारचे भक्ती योगी उदात्त आहेत कारण भक्ती योगाच्या त्यांच्या साधनेमुळे कधीना कधी त्यांचा आध्यात्मिकतेच्या मार्गावर प्रवास सुरू होतो, ज्यामुळे ते नकारात्मकता आणि वाईट कर्मे करण्यापासून दूर राहतात. त्यामुळे "त्यांच्यात असलेले परमतत्त्व म्हणजे देव आणि देवाशी असलेला त्यांच्या खऱ्या अस्तित्वाचा शाश्वत संबंध जाणण्यासाठी" भक्तीच्या ध्येयाकडे त्यांची वाटचाल होत असताना त्यांचे आध्यात्मिक परिवर्तन होते. यामुळे भक्तीच्या ध्येयाकडे आध्यात्मिक परिवर्तन होते. योग, "स्वतः मध्येच देवाला जाणण्याचा आणि त्यांचा खरा स्वार्थ नेहमीच देवाबरोबर असतो".[२२]

मुख्य परंपरांमध्ये शिव धर्मशास्त्राचे अनुसंधान करणारे शैव यांचा समावेश आहे; विष्णूची किंवा विष्णूच्या कृष्ण आणि राम या अवतारांची उपासना करणारे वैष्णव; देवीची दुर्गा, काली, लक्ष्मी आणि पार्वती या रूपांमध्ये उपासना करणारे शाक्तपंथीय. हे सर्व हिंदू धर्मात दिव्य प्राकट्य किंवा त्याच आधिभौतिक तत्त्वाच्या विविध पैलूंचा आविष्कार ब्रह्मन् म्हणून ओळखले जाते.[२][२६]

पंचायतन पूजा

हिंदू धर्मातील स्मार्त परंपरेत आढळणारा भक्तीचा एक प्रकार म्हणजे पंचायतन पूजा.[२८] यामध्ये एकाच वेळी अनेक देवतांची उपासना केली जाते: शिव, विष्णू, देवी किंवा दुर्गा, सूर्य आणि एखादी इष्ट देवता जसे गणेश किंवा स्कंद किंवा भक्तांच्या पसंतीचा कोणताही एखाद्या देवाचा समावेश असतो.[२९][३०][३१]

तात्त्विकदृष्ट्या, सर्व प्रतिमा (मूर्ति) या सगुण ब्रह्माची रूपे आहेत, यावर स्मार्त परंपरेचा भर आहे. ही सगुण उपासना म्हणजे अमूर्त अंतिम सत्य असलेल्या निर्गुण ब्रह्माचे चिंतन करण्याचा एक मार्गच आहे. वेगवेगळ्या अवतारांमध्ये वेगवेगळे दैवी सद्गुण बघण्यापेक्षा स्मार्त मार्गी लोक सगुण ब्रह्माकडे (म्हणजेच आवडत्या इष्टदेवतेमध्ये) पाच किंवा सहा गुणांचे एक प्रतिनिधित्व म्हणून बघतात. या अभ्यासाचे अंतिम ध्येय म्हणजे या गुणांच्याही पलीकडे जाणे आणि नंतर तत्त्वज्ञान आणि ध्यानधारणा मार्गाचा अवलंब करून आत्मा आणि ब्रह्म यांचे ऐक्य समजून घेणे - "तत्त्वमसि".[२९][३२]

शैव सिद्धांत

शिवाप्रती प्रेममय भक्तीवर भर देणारी शैव सिद्धांत परंपरा भक्ती योगाचे अनुसरण करते.[३३] [३४] त्याचे धर्मग्रंथांमध्ये तीन वैश्विक सत्यांचा समावेश आहे: पशु (प्राण्याचा आत्मा), पती (भगवान, शिव) आणि अज्ञान, कर्म आणि माया यांच्यामुळे असणारे पाश (आत्म्याचे बंधन). नैतिक जीवन जगणे, आपल्या कार्याद्वारे समाजाची सेवा करणे, प्रेउपासना करणे, योगाभ्यास आणि शिस्त, सतत ज्ञान आणि आत्म-ज्ञानाचा मार्ग अनुसरूनआपल्या आत्म्याला सर्व बंधनातून मुक्त करणे हे या परंपरेचे मुख्य ध्येय आहे.[३५][३६]

ऐतिहासिक शैव सिद्धांत साहित्य हा एक विशाल ग्रंथ आहे.[३७] शैव सिद्धांत साधना अध्यात्मातील अमूर्त कल्पना, उपासना, सदाशिव अशा त्या शिवाची आराधना, तसेच वेद आणि शैव आगमांचा अभ्यास यांच्या अधिकाराची शिकावण देते.[३८][३८][३९]

शक्ती भक्ती

मीराबाई या वैष्णव भक्ती परंपरेतील सर्वात महत्त्वाच्या संत मानल्या जातात.[४०]

देवीची भक्ती ही आणखी एक महत्त्वपूर्ण परंपरा आहे, ती शक्ती धर्मात आढळते.[४१] "दैवी देवी आणि भक्त" यांचे ऐक्य आणि ऐक्य यांचे ब्रह्मज्ञान, त्यांचे एकमेकांवरील शाश्वत निर्भय प्रेम ही देवी गीतामध्ये सापडलेली थीम आहे, जो देवी-भागवत पुराणात अंतर्भूत आहे. हिंदुत्वातील इतर परंपरेतील शक्तीप्रमाणेच शक्तीची विशिष्ट भक्ती योगासने.[४२][४३] शाक्त भक्ती ही भारताच्या पूर्वेकडील राज्यांमध्ये, विशेषतः पश्चिम बंगालमध्ये सामान्य आहे. जून येथील मॅक्डॅनियलच्या मते दुर्गा, तारा मा (बौद्ध प्रभाव), काली आणि काही प्रमाणात सरस्वती, लक्ष्मी, भारत माता (भूमी देवी) यांचा समावेश आहे.

वैष्णव भक्ती

ऐतिहासिकदृष्ट्या भक्ती योग परंपरा ही बहुतेक वैष्णव संप्रदायाशी संबंधित आहे. येथे इष्टदैवत म्हणजे विष्णू किंवा विष्णूच्या अनेक अवतारांपैकी एक अवतार आहे. बऱ्याच प्रांतात, विष्णू-लक्ष्मी (देवी-देवता) यांची एकत्रितपणे किंवा विष्णूची शक्ती म्हणून ओळखल्या जाणाऱ्या लक्ष्मीची प्रेमभावनेने भक्ती केली जाते.[४४][४५] विशिष्ट अवतार हा भक्त आणि प्रदेशानुसार बदलू शकतो, परंतु ज्यांची भक्ती केली जाते असे सर्वमान्य अवतार म्हणजे कृष्ण आणि राम हे आहेत.[२६][४६][४७]

चैतन्य महाप्रभु

वैष्णव संप्रदायाच्या कृष्णाभक्तीच्या परंपरेत कृष्णदास कविराज लिखितचैतन्य चरित्रमृत या ग्रंथामध्ये भागवत पुराणातील ७.५.२३-२४ च्या भागामध्ये सांगितलेल्या नऊ प्रकारच्याभक्तींचे वर्णन प्रल्हादाच्या शब्दांत केले आहे. डेव्हिड हॅबर्मन यांनी त्यांचे खालीलप्रमाणे भाषांतर केले आहे:[४८]

(१) श्रवण (कृष्ण आणि त्याच्या सवंगड्यांच्या आणि गोपींच्या पौराणिक कथा "ऐकणे"), (२) कीर्तन ("स्तुति करणे"; या संदर्भात कृष्णलीलांचे सामूहिक गायन करणे), (३) स्मरण ("आठवणे" किंवा विष्णूवर आपले मन स्थिर करणे), (४) पादसेवन (सेवा करणे), (५) अर्चना (प्रतिमेची किंवा मूर्तीची पूजा करणे), (६) वंदन (नमस्कार करणे), (७) दास्य (सेवा करणे), (८) सख्य (मैत्री), आणि (९) आत्मा-निवेदन (स्वतःचे कृष्णचरणी संपूर्णपणे समर्पण करणे)

चैतन्य महाप्रभू यांच्या भक्तिमार्गाच्या संकल्पनेशी संबंधित रूपा गोस्वामी यांनी कृष्णभक्तीच्या आध्यात्मिक साधनेचे अविभाज्य अंग म्हणून नवविधा भक्तीची ही नऊ तत्त्वे समाविष्ट केली आहेत.[४८]

भक्ती करीत असताना एक शीख भक्त

मेहेर बाबा

मेहेर बाबांनी सुरू केलेल्या चळवळीत असे म्हणले आहे की, "मानवतेचे अंतिम ध्येय - ईश्वर-साक्षात्कार - यासाठी असलेल्या साधनेच्या अनेक पद्धतींपैकी भक्ती योग हा सर्वात महत्त्वपूर्ण आहे. साधारणपणे संपूर्ण मानवतेचा संबंध भक्ति योगाशी आहे. सोप्या शब्दांत सांगायचे झाले तर, भक्ती म्हणजे उपासना करण्याची कला आहे. परंतु भक्ती ही तिच्या वास्तविक सर्वार्थाने समजून घेण्याची गोष्ट आहे, सामान्यतः भक्ती या शब्दाचा सामान्यतः जसा वापर होतो आणि अर्थ घेतला जातो त्याप्रमाणे त्याचे रूप केवळ मर्यादित आणि उथळ नाही. उपासनेवर आणि तत्त्वज्ञान, आध्यात्मिकता यांच्यासारख्या उच्च मूल्यांवर आधारित उत्कट उपासना जी दिव्य प्रेमामुळे आणखी उन्नत होते तोच निःसंशय आणि खरा भक्तियोग आहे."[४९]

हे सुद्धा पहा

संदर्भ

  1. ^ Karen Pechelis (2014), The Embodiment of Bhakti, Oxford University Press,
  2. ^ a b c Cutler, Norman (1987). Songs of Experience. Indiana University Press. pp. 1–2. ISBN 978-0-253-35334-4.
  3. ^ Max Muller, Shvetashvatara Upanishad, The Upanishads, Part II, Oxford University Press, page 267
  4. ^ Klostermaier, Klaus (1989). A survey of Hinduism. SUNY Press. pp. 210–212. ISBN 978-0-88706-807-2.
  5. ^ Bhakti, Encyclopedia Britannica (2009)
  6. ^ Embree, Ainslie Thomas; Stephen N. Hay; William Theodore De Bary (1988). Sources of Indian Tradition. Columbia University Press. p. 342. ISBN 978-0-231-06651-8.
  7. ^ Flood, Gavin (1996). An Introduction to Hinduism. Cambridge University Press. p. 131. ISBN 978-0-521-43878-0.
  8. ^ Rinehart, Robin. Contemporary Hinduism: ritual, culture, and practice. ABC-CLIO. pp. 45, 51. ISBN 978-1-57607-905-8.
  9. ^ a b c Michael C. Brannigan (2010). Striking a Balance: A Primer in Traditional Asian Values. Rowman & Littlefield. pp. 18–22. ISBN 978-0-7391-3846-5.
  10. ^ Samrat S Kumar (2010). Bhakti - The Yoga of Love: Trans-Rational Approaches to Peace Studies. LIT Verlag Münster. pp. 35–37 with footnotes. ISBN 978-3-643-50130-1.
  11. ^ Pechilis Prentiss, Karen (1999). The Embodiment of Bhakti. US: Oxford University Press. p. 24. ISBN 978-0-19-512813-0.
  12. ^ Werner, Karel (1993). Love Divine: studies in bhakti and devotional mysticism. Routledge. p. 168. ISBN 978-0-7007-0235-0.
  13. ^ See Monier-Williams, Sanskrit Dictionary, 1899.
  14. ^ Samrat S Kumar (2010). Bhakti - The Yoga of Love: Trans-Rational Approaches to Peace Studies. LIT Verlag Münster. pp. 12–13. ISBN 978-3-643-50130-1.
  15. ^ "संग्रहित प्रत". 2019-08-24 रोजी मूळ पान पासून संग्रहित. 2019-11-21 रोजी पाहिले.
  16. ^ Gordon S. Wakefield (1983). The Westminster Dictionary of Christian Spirituality. WJK Press. pp. 46–47. ISBN 978-0-664-22170-6.
  17. ^ Roderick Hindery (1978). Comparative Ethics in Hindu and Buddhist Traditions. Motilal Banarsidass. pp. 26–27. ISBN 978-81-208-0866-9.
  18. ^ George D. Chryssides (2012). Historical Dictionary of New Religious Movements. Rowman & Littlefield. p. 285. ISBN 978-0-8108-6194-7.
  19. ^ Lloyd Pflueger (2008). Knut A. Jacobsen (ed.). Theory and Practice of Yoga : 'Essays in Honour of Gerald James Larson. Motilal Banarsidass. pp. 36–44. ISBN 978-81-208-3232-9.
  20. ^ Gregor Maehle (2011). Ashtanga Yoga: Practice and Philosophy. New World Library. pp. 160–163. ISBN 978-1-57731-986-3.
  21. ^ Edwin F. Bryant (2017). Bhakti Yoga: Tales and Teachings from the Bhagavata Purana. Farrar, Straus and Giroux. pp. 1–7. ISBN 978-0-374-71439-0.
  22. ^ a b Varghese Malpan (1992). A Comparative Study of the Bhagavad-gītā and the Spiritual Exercises of Saint Ignatius of Loyola on the Process of Spiritual Liberation. GBP. pp. 147–152. ISBN 978-88-7652-648-0.
  23. ^ a b Jack Hawley (2011). The Bhagavad Gita: A Walkthrough for Westerners. New World Library. pp. 71–73. ISBN 978-1-60868-057-3.
  24. ^ John A. Grimes (1996). A Concise Dictionary of Indian Philosophy: Sanskrit Terms Defined in English. State University of New York Press. p. 84. ISBN 978-0-7914-3067-5.
  25. ^ Brant Cortright (2010). Integral Psychology: Yoga, Growth, and Opening the Heart. State University of New York Press. pp. 177–178. ISBN 978-0-7914-8013-7.
  26. ^ a b c Stephen Phillips (2009). Yoga, Karma, and Rebirth: A Brief History and Philosophy. Columbia University Press. pp. 148–156. ISBN 978-0-231-14484-1.
  27. ^ Winthrop Sargeant (2009). Christopher Key Chapple (ed.). The Bhagavad Gita: Twenty-fifth–Anniversary Edition. State University of New York Press. pp. 332–347. ISBN 978-1-4384-2842-0.
  28. ^ Gudrun Bühnemann (2003). Mandalas and Yantras in the Hindu Traditions. BRILL Academic. p. 60. ISBN 978-9004129023.
  29. ^ a b James C. Harle (1994). The Art and Architecture of the Indian Subcontinent. Yale University Press. pp. 140–142, 191, 201–203. ISBN 978-0-300-06217-5.
  30. ^ Gavin D. Flood (1996). An Introduction to Hinduism. Cambridge University Press. p. 17. ISBN 978-0-521-43878-0.
  31. ^ Diana L. Eck (1998). Darśan: Seeing the Divine Image in India. Columbia University Press. p. 49. ISBN 978-0-231-11265-9.
  32. ^ The Four Denominations of Hinduism, Basics of Hinduism, Kauai Hindu Monastery
  33. ^ Mariasusai Dhavamony 1971.
  34. ^ P. Arunachalam (2004). Polonnaruwa Bronzes and Siva Worship and Symbolism. Asian Educational Services. p. 22. ISBN 978-81-206-1929-6.
  35. ^ Shaiva Siddhanta, Encyclopedia Britannica (2014)
  36. ^ S Parmeshwaranand (2004). Encyclopaedia of the Śaivism. Sarup & Sons. pp. 210–217. ISBN 978-81-7625-427-4.
  37. ^ Sanderson 1988.
  38. ^ a b Rohan A. Dunuwila (1985). Śaiva Siddhānta Theology: A Context for Hindu-Christian Dialogue. Motilal Banarsidass. pp. 29–30, 66–73. ISBN 978-0-89581-675-7.
  39. ^ Constance Jones; James D. Ryan (2006). Encyclopedia of Hinduism. Infobase Publishing. pp. 375–376. ISBN 978-0-8160-7564-5.
  40. ^ SM Pandey (1965), Mīrābāī and Her Contributions to the Bhakti Movement, History of Religions, Vol. 5, No. 1, pages 54-73
  41. ^ Laura Amazzone (2012). Goddess Durga and Sacred Female Power. University Press of America. pp. 45–51. ISBN 978-0-7618-5314-5.
  42. ^ C. Mackenzie Brown. The Devi Gita: The Song of the Goddess: A Translation, Annotation, and Commentary. State University of New York Press. pp. 208–210. ISBN 978-0-7914-9773-9.
  43. ^ June McDaniel (2004). Offering Flowers, Feeding Skulls: Popular Goddess Worship in West Bengal. Oxford University Press. pp. 11–13, 209–221, 265–266. ISBN 978-0-19-534713-5.
  44. ^ Sabapathy Kulandran (2004). Grace in Christianity and Hinduism. James Clarke & Co. pp. 174–177. ISBN 978-0-227-17236-0.
  45. ^ Barbara A. Holdrege (2015). Bhakti and Embodiment: Fashioning Divine Bodies and Devotional Bodies in Krsna Bhakti. Routledge. pp. 51–59. ISBN 978-1-317-66910-4.
  46. ^ Samrat S Kumar (2010). Bhakti - The Yoga of Love: Trans-Rational Approaches to Peace Studies. LIT Verlag Münster. pp. 35–43. ISBN 978-3-643-50130-1.
  47. ^ June McDaniel (2012), The Role of Yoga in Some Bengali Bhakti Traditions: Shaktism, Gaudiya Vaisnavism, Baul, and Sahajiya Dharma, Journal of Hindu Studies, Volume 5, Issue 1, pp. 53-74
  48. ^ a b Haberman, David L. (2001). Acting as a Way of Salvation. Motilal Banarsidass. pp. 133–134. ISBN 978-81-208-1794-4.
  49. ^ Baba, Meher: The Path of Love, Sheriar Press, 2000, pp. 57-58.

ग्रंथसंग्रह